Middernacht verzending

Salus populi suprema lex esto.
(De gezondheid van het volk is de hoogste wet)
Cicero

Als nachtetnograaf en migratiewetenschapper heb ik de afgelopen tien jaar contact gelegd met werknemers in ploegendienst in Londen, Boekarest, Boedapest, Istanbul en Milaan. Nachtploegmedewerkers in sectoren en diensten zoals transport en gezondheidszorg zijn de ‘andere’ werknemers dan de ‘9-5-ers’1. Een richtlijn van het Europees Parlement en de Raad uit 2003 definieert nachtarbeiders als: a) werknemers die normaal gesproken 3 uur van hun dagelijkse werktijd ’s nachts werken, minstens één keer per maand; b) werknemers wier arbeidstijd gedurende de nacht in elk jaar 50 procent of meer van de totale arbeidstijd bedraagt. Onder ‘nachttijd’ wordt verstaan een periode van ten minste zeven uur, die de periode tussen middernacht en 05:002 omvat.

Meer dan 3 miljoen mensen, oftewel één op de negen werknemers, draagt bij aan de nachtelijke economie in Groot-Brittannië3. Bijna twintig procent van de werknemers in de EU4 heeft nachtdienst. Afgezien van geïsoleerde initiatieven tijdens en na de pandemie blijven de zware arbeidsomstandigheden, de lage lonen en de beperkte rechten die kenmerkend zijn voor nachtwerk onzichtbaar voor beleidsmakers en het publiek5.

In postindustriële landen, en vooral in wereldsteden die de expansie van de NTE leiden, zijn veel nachtarbeiders migranten, vrouwen en mensen van kleur, wier werk de werking van belangrijke stedelijke infrastructuren ondersteunt. Toch wordt nachtarbeid nog steeds overwegend gezien als een aanvulling op dagarbeid, zonder specifieke dynamiek en problemen6 7.

De situatie van arbeidsmigranten is bijzonder nijpend, omdat zij vaker dan autochtone werknemers onzekere banen accepteren, d.w.z. zonder regulier arbeidscontract, zonder papieren en op onaangepaste werktijden. Immigrantenvrouwen hebben vaak te maken met seksuele intimidatie en geweld op het werk. Ze zijn onzichtbaarder dan mannen, niet anders dan in huishoudelijk werk, want nachtwerk is meestal vermannelijkt. Deze structurele problemen op lange termijn leiden tot kwetsbaarheden, asymmetrieën en ongelijkheden tussen dag- en nachtarbeiders, migranten en autochtonen, vrouwen en mannen.

Tweeledige crisis

Toen ik bijna een jaar als portier werkte op een nachtmarkt in Londen, begreep ik dat nachtarbeiders zich vaak buitengesloten en geïsoleerd voelen van de rest van de samenleving. Velen van hen ondervinden ernstige gevolgen voor hun gezondheid omdat ze inbreken op hun circadiane of biologische ritme om wakker te blijven. Bovendien zijn ze door het ritme van nachtarbeid niet beschikbaar voor hun familie en vrienden.

De situatie van nachtarbeiders behoort tot het ‘gewone, chronische en ruwe’, dat gemakkelijk overschaduwd wordt door het ‘catastrofale, crisisbeladen en sublieme’8 . In het Verenigd Koninkrijk hebben Brexit en de pandemie andere lagen van onzekerheid toegevoegd. Door Brexit komen honderdduizenden Europese arbeidsmigranten niet meer in aanmerking voor een ‘settled status’ en velen van hen dreigen het land te worden uitgezet.

De lockdowns die werden ingevoerd om de verspreiding van COVID-19 tegen te gaan, hebben pandemische (im)mobiliteitengecreëerd : opbasis van het onderscheid tussen ‘essentiële’ en ‘niet-essentiële’ jobs bleven sommige werknemers hun werk doen zoals voorheen, terwijl ze werden blootgesteld aan gezondheidsrisico’s. Veel anderen, waaronder freelancers en platformwerkers, zaten noodgedwongen thuis zonder financiële steun. Hun getuigenissen, zowel uit het Verenigd Koninkrijk als uit Roemenië, drukken een diep gevoel van onzekerheid uit en bieden de mogelijkheid om de ervaring van onzeker werk en genderrelaties in stedelijke gebieden waar arbeidsregimes omstandigheden van marginaliteit creëren, opnieuw te onderzoeken.

Nachtarbeiders in een magazijn. Foto met dank aan Julius-Cezar MacQuarie c/o Nightworkshop

John werkt sinds de economische crisis in 2008 als dubbeldekkerchauffeur. In Kenia, zijn land van herkomst, was hij meer dan 15 jaar coach van het nationale volleybalteam voor vrouwen, totdat hij de etnische conflicten die het land teisterden ontvluchtte om zich in veiligheid te brengen in het Verenigd Koninkrijk. Tijdens de pandemie werkte hij overdag en ’s avonds tot diep in de nacht. Toen ik opgesloten zat, spraken we elkaar over de telefoon tijdens zijn eetpauzes. Zittend in zijn cabine vertelde hij hoe

Als chauffeur zit ik de hele dienst opgesloten in die kooi. Mijn box, waarin ik zit om te rijden, moet altijd dicht zijn. De manier waarop we werkten is veranderd. Ik krijg geen lucht! Veel mensen stierven, het is erg beangstigend. Het voelt alsof ik gevangen zit terwijl ik werk om het publiek te dienen. Het was moeilijk voor me om te werken tijdens de pandemie, omdat ik wist dat als ik niet zou werken, ik geen geld zou hebben voor mijn hypotheek, voor mijn gezin. Dat is een ander soort angst. Geen geld hebben om je gezin te onderhouden duwt je de deur uit, pandemie of niet. En om de een of andere reden waren migranten tijdens de pandemie degenen die werkten, die essentieel werk deden om Londen in beweging te houden. Over het algemeen worden wij, migranten, niet gewaardeerd voor het werk dat we doen. Ik heb het gevoel dat de regering ons in de steek heeft gelaten.

Phil, een eerstehulpverlener bij de Londense brandweer, draait al drie decennia nachtdiensten: Mensen bellen 999 en dan… Bosch, dan kom ik. Ik werk niet uitsluitend ’s nachts. Ik draai ook elke week dagdiensten. Dus ik wissel af tussen dagen en nachten, en verschillende ritmes. Ik heb vaak het gevoel dat ik de hele tijd in ploegendienst zit. En het wordt er niet makkelijker op naarmate je ouder wordt. Als je in ploegendienst werkt, wordt je baan meer je levensstijl. Meestal ben je er niet als mensen wakker zijn en omgekeerd.

Geen opsluiting voor sekswerkers

Eleana, een gezondheidswerker, maakt deel uit van een dienst voor seksuele gezondheid die zich richt op straatsekswerkers. Ze ondersteunt hen vooral om in contact te komen met gezondheidsdiensten. De leeftijd van de sekswerkers ligt tussen de 20 en 50 jaar en velen zijn van gemengde afkomst – Afrikaans, zwart Caribisch, Braziliaans en Oost-Europees. Zoals Eleana uitlegde,

Veel van hen leven van dag tot dag – ze gaan op zoek naar gokkers, verdienen 20 pond en gaan dan drugs kopen. Sommigen kunnen in en uit hun schuilplaatsen lopen en de hele nacht op en neer gaan omdat ze genoeg geld moeten verdienen om hun drugsverslaving te voeden. Sommige vrouwen worden hun hele leven lang misbruikt.

Als straathoekwerker zei Eleana dat een deel van haar taak bestaat uit ‘hand- en spandiensten verlenen – ik praat veel namens de vrouwen terwijl ik contact onderhoud met verschillende gemeenschapsdiensten’. Ze wees erop dat

Sekswerkers hebben vaak te maken met dakloosheid, seksueel misbruik, geestelijke gezondheidsproblemen en/of drugsverslaving. Migranten krijgen te maken met extra bedreigingen – discriminatie door politiepatrouilles of sociale uitsluiting vanwege taalbarrières.

De meeste sekswerkers worden nauwlettend in de gaten gehouden door hun pooiers, die in auto’s zitten die geparkeerd staan in ’the beat’, een gebied waar sekswerkers patrouilleren om klanten te ontmoeten. Als Eleana en haar collega’s te lang met sekswerkers kletsen, roept de pooier ze bij zich. Eleana legde uit dat hun dienst tijdens de lockdowns en tijdens de pandemie het aantal wekelijkse outreach-uren verhoogde, zodat ze sekswerkers konden informeren over COVID-19 en het soort symptomen waar ze op moesten letten, hen voedsel konden geven en contact konden leggen met opvangdiensten om dakloze vrouwen onderdak te bieden.

Verrassend genoeg ontmoetten we meer vrouwen dan voor de pandemie en veel nieuwe gezichten die we nog niet eerder hadden gezien. De sociale afstandsregels betekenden dat het weinige fysieke contact dat deze vrouwen hadden met ons, mensen buiten hun straatwereld, drastisch werd verminderd.

Onzichtbare ‘gig’ bestuurders

Sara, een chauffeur van een digitaal platform in Oradea, West-Roemenië, legde uit hoe ze omging met de roep van de natuur tijdens het rijden tijdens de pandemie:

Het is een beetje lastig. Als ik naar het toilet moet… vraag ik de klant: heb je haast? Als ze ja zeggen, ga ik verder en wacht ik tot ik klaar ben met de rit. Als ze nee zeggen, zeg ik dat ik echt moet stoppen voor het toilet. De meesten zeggen dat het goed is. Vroeger stopte ik bij een plaatselijke supermarkt, maar nu niet meer. Ze laten ons nu niet toe tenzij we het COVID-19 certificaat laten zien. Maar ik wilde het vaccin niet. Ik wacht af. Voorlopig stop ik bij tankstations, soms onderweg naar de bestemming van de klant.

Alexa werkte vroeger op een avondmarkt in Londen. In 2019 werd ze zelfstandig taxichauffeur, waarbij ze meestal ’s nachts werkte en overdag voor haar dochter zorgde. In 2020, vlak voordat de eerste lockdown werd bevolen, vertelde ze me hoe blij ze was met hoe alles voor haar en haar dochter was afgelopen.

Maar toen de afsluiting eenmaal was begonnen, werden de banen van taxichauffeurs als ‘niet-essentieel’ beschouwd. In april 2020 legde Alexa uit hoe ze “gestopt was met werken sinds de COVID-19-situatie. Ik moet nu veel rekeningen betalen. Ik heb drie maanden uitstel gekregen voor mijn autolening, maar de huur moet nog steeds betaald worden. Het is zwaar geweest!

Vrouwelijke bestuurders zijn grotendeels afwezig in de onderzoeksagenda van de platformeconomie en in studies waarin de werknemer centraal staat9. Toch vinden wereldwijd meer dan 64 miljoen vrouwen gig-werk via digitale arbeidsplatforms, waarbij velen gemotiveerd worden door de alom aangeprezen “emancipatoire” platformmogelijkheden om betaald werk en gezin tecombineren10.

Barman zijn in Londen

Bernie, een barman, werkt ’s avonds laat. Hij was tijdens de pandemie met verlof en ging in juli 2020 weer aan het werk. Als duty manager in een bar in Londen werkt Bernie gemiddeld tussen de 40 en 50 uur per week.

Toen de eerste lockdown voorbij was, voelde ik me erg nerveus. Extreem angstig. Ik had al heel lang met niemand meer contact gehad, behalve met de mensen met wie ik samenwoon. Ik realiseerde me dat ik sociaal contact nodig had. Ik moest weer aan het werk. Maar het was bijna alsof ik aan een nieuwe baan begon. Ik wist alles – hoe ik moest serveren en zo. Maar het lopen, terug in de flow komen, zo lang geen routine hebben…

Hoe werknemers in de horeca en accommodatie de gezondheidscrisis overleefden zonder steun van de overheid is niet langer een kwestie van gissingen – aan de ene kant een plotseling inkomensverlies, gevolgd door financiële problemen, toenemende onzekerheid, eenzaamheid en in sommige gevallen ernstige geestelijke gezondheidsproblemen; aan de andere kant kregen ‘essentiële’ werknemers te maken met een toegenomen werkdruk en druk11.

De ervaringen van ploegenarbeiders zoals hierboven voorgesteld verschillen aanzienlijk van die van mensen die op afstand konden werken tijdens een lockdown, of die financiële steun kregen van de overheid.

Sluit restaurant tijdens lockdown. Foto met dank aan Julius-Cezar MacQuarie c/o Nightworkshop

De gevolgen van nachtwerk voor de gezondheid zijn enorm. Zelfs in gewone tijden eten nachtarbeiders meestal ongezond fastfood bij gebrek aan alternatieven. Ze zijn niet beschikbaar voor hun vrienden en niet in staat om familiebijeenkomsten bij te wonen. Bovendien verstoort nachtwerk gedurende een langere periode het circadiane en biologische ritme, waardoor zowel de blootstelling aan stress op het werk als de potentiële risico’s op kanker toenemen12.

Tijdens de pandemie zijn laagbetaalde beroepen in bepaalde productiegebieden gehercategoriseerd als ‘essentieel’ en hebben migrantenarbeiders een ‘sleutelrol’ gekregen in de economische en sociale sfeer13. De beperkingen van deze discursieve wending worden weerspiegeld in het feit dat nachtarbeiders, migranten of lokale, meer kwetsbaar zijn dan voor de gezondheidscrisis.

Het handvest voor nachtwerk

Tijdens de pandemie waren nachtarbeiders in ‘sleutelsectoren’ alert op productielijnen, in voedselverwerkende en verpakkende magazijnen, het laden van fruit en groenten, het besturen van bussen, treinen en metro’s, het repareren van wegen, het verzorgen van zieken, het beheren van afval en het beantwoorden van noodoproepen.

Hun ervaringen laten zien dat mobiliteit en immobiliteit een hechte dynamiek hebben en dat we niet over het een kunnen praten zonder het ander. Het belangrijkste is dat ze het postcircadiane kapitalistische productieregime illustreren, dat wordt gekenmerkt door precariteit, waardoor arbeiderslichamen al voor zonsopgang uitgeput zijn.

Op 1 maart 2022 lanceerde ik het Handvest voor Nachtarbeiders, dat praktische oplossingen biedt voor het verbeteren van de omstandigheden van nachtarbeiders, wier problemen zelden worden erkend, laat staan opgelost, binnen het daggerichte arbeidssysteem van postindustriële samenlevingen.

Het Handvest probeert (1) de specifieke problemen van nachtarbeid te erkennen, (2) de gelaagde precariteit van nachtarbeid aan te pakken en (3) van nachtarbeid een op zichzelf staande vorm van werk te maken in juridische termen. U kunt het Handvest ondertekenen en aanbevelen aan vakbonden, arbeidsorganisaties, werkgevers, lokale en regionale raden en gezondheids- en veiligheidsorganisaties.

1 Bianchini (1995)

2 Directive 2003/88/EC. Chapter 1, art. 2, paras. 1-4

3 Trade Union Congress (2015)

4 Eurofound (2018). Nightwork, EurWork, European Observatory of Working Life. No precise figures on night workers in Romania exist at the time of writing.

5 Macarie (2017)

6 See Ruhs & Anderson (2010)

7 Though there is no clear breakdown of migrant and local night shift workers serving NTEs, there is an agreed assumption among researchers that post-industrial countries demand migrants to work in precarious, low-paid, back-breaking work.

8 Povinelli (2011), 13

9 See for example Howcroft & Moore (2018), Cant (2020).

10 From an online presentation by Al James (2021) on “Platforming women, work and family in the gig economy” for the Philomathia Fellows Society.

11 Focus on Labour Exploitation. 2021. “To help workers, I would tell the government to…” Participatory Research with Workers in the UK Hospitality Sector. Participatory Research Working Paper 2. Available at: www.labourexploitation.org; UK Hospitality. 2021. Hospitality sector loses £80.8bn of sales in 12 months of COVID-19. Online. Accessed 18/06/2021.

12 IARC (2020). Night shift work. IARC Monogr Identif Carcinog Hazards Hum, 124, p.46 and 359.

13 Alcorn (2020), Fernandez et al. (2020)