Euboea, het paradijs dat eerst door vuur en daarna door water in een hel veranderde

Dit artikel maakt deel uit van een serie van drie artikelen uit El Diario’s bredere multimediaproject over megabranden in Europa door Mariangela Paone, Raúl Rejón, Sofía Pérez en Raúl Sánchez. Inleiding | Deel I | Deel II | Deel III

Rovies (Griekenland)

De weg die door de bergen kronkelt, toont bocht na bocht de contrasten die Evia beroemd hebben gemaakt: de hellingen bedekt met dennenbossen die zich uitstrekken om te baden in het kristalheldere water van de Egeïsche Zee, gemengd met olijfbomen en struiken met aromatische kruiden. Het overheersende groen in deze lente die te veel op zomer lijkt, wordt doorbroken door de bijenkorven van de honingproducenten en de paarsroze bloemen van de gekke johannesbroodbomen die het landschap van tijd tot tijd bedekken.

s Middags, als de zon laag boven je hoofd staat, ziet de natuur er vrolijk uit. Tegen de schemering onthullen de schuine stralen de pijnlijkste contrasten. Het grijs dat menig helling bevlekt wordt dan duidelijker: de skeletten van verbrande bomen, honderden dennen en sparren die al dood zijn, sommige torenen nog steeds de lucht in als geplukte reuzen, vele anderen zijn omgevallen en verspreid over de grond als stokken van een enorme Mikado. Dit zijn de wonden die Euboea heeft overgehouden aan de brand die het noorden van het eiland in de zomer van 2021 dagenlang verwoestte en de lokale bevolking in een angst stortte die twee jaar later nog steeds niet is vervaagd.

“We hadden een paradijs dat veranderde in een hel. De bossen brandden af, we verloren de olijfbomen, de dieren en daarmee een deel van onze ziel,” zegt Dimitris Alexiou, een gepensioneerde natuurkundeleraar, terwijl hij een cappuccino drinkt op een terras op het centrale plein van Rovies, een van de dorpen die het zwaarst getroffen is door de brand. Er zijn dagen dat hij nog steeds de brandlucht ruikt die maandenlang in de lucht bleef hangen in de zwaarst getroffen gebieden van dit eiland, het op één na grootste van Griekenland, waar het vuur 52.000 hectare in de as legde in een van de meest verwoestende branden van de afgelopen jaren in Europa.

“De vlammen omringden de huizen. Een kleine brand werd een enorme brand, die binnen drie uur onbeheersbaar werd, want in dit soort gevallen ben je er onmiddellijk bij of is het onmogelijk om het te stoppen. Toen de brand begon, begin augustus, stuurden ze niet meteen vliegtuigen omdat ze bezig waren met andere operaties in de buurt van Athene en in het oude Olympia. Ze hebben dit deel van Euboea opgeofferd om Varibobi te redden,” zegt Alexiou, verwijzend naar de groene buitenwijk op 20 kilometer van Athene die toen ook in vlammen opging.

Deze overweging wordt gedeeld door de buren. “Toen de vliegtuigen arriveerden, was het al te laat”, benadrukt de professor. Achter hem, achter de laatste huizen, staat de berg die, zegt hij, zijn gezicht heeft veranderd. Alle chronische problemen van de Griekse staat manifesteerden zich op hetzelfde moment”, zegt Alexiou, waarbij hij het Griekse woord ἐπῐφᾰ́νειᾰ, epifanie, aanhaalt. “We zagen angst en gebrek aan paraatheid. En dat het belangrijkste doel van de autoriteiten was om iedereen te evacueren.” De beslissingen van de conservatieve regering van Kyriakos Mitsotakis gingen gebukt onder de herinnering aan de brand van 2018 in Mati, in de regio Attica, een ramp die 102 mensen het leven kostte en een enorme klap betekende voor de toenmalige regering onder leiding van Syriza.

“Daarom waren de hulpdiensten gericht op de evacuatie,” bevestigt Theodoros Keris, die even pauzeert van het werk op de bouwplaats voor de laatste opdracht die hij voor zijn kleine bouwbedrijf heeft gekregen. Hij is de voorzitter van de Rovies-gemeenschap, die de stad en de omliggende dorpen omvat, en als zodanig werd hij in die dagen in augustus 2021 de coördinator van de civiele bescherming voor het gebied.

De figuur van Keris, een man met een sterk postuur en een strakke blik, lijkt ineen te krimpen als hij, zittend met zijn rug naar de zee, begint terug te denken aan wat het dorp heeft meegemaakt. “Het was net een oorlogsgebied. Op de vierde dag zonder slaap deed ik mijn ogen een paar minuten dicht. Toen ging ik met mijn 4×4 naar zee, stopte hem aan de kust en dook in het water nadat ik mezelf met een touw aan het voertuig had vastgebonden, want als ik in slaap zou vallen, zou ik niet worden meegesleurd door de stroming,” zegt Keris, terwijl zijn blik afdwaalt alsof hij voor enkele ogenblikken de angst herbeleeft die hij voelde.

“Er was geen plan om de brand te stoppen, waarom? Omdat ze niet wisten hoe ze bosbranden moesten blussen, ze wisten alleen hoe ze in stedelijke gebieden moesten handelen. Er waren geen helikopters, geen vliegtuigen…. Ik heb dagenlang niet geslapen, terwijl ik probeerde te redden wat er te redden viel,” zegt hij. Net als vele anderen hier wijst hij naar 1998 als de oorsprong van wat er in 2021 gebeurde in Evros in Noord-Griekenland en ook – in nog ergere afmetingen – in 2023 in Evros. In dat jaar verschoof de verantwoordelijkheid voor brandbeheer in bosgebieden van de bosbouwdienst naar de brandweer.

“Het was een strategische fout van de Griekse staat. Tot die tijd was de brandweer een stedelijk interventiekorps. In 1998 was er een plotselinge verandering zonder voorbereiding, zonder training. 26 jaar later vertellen brandweerlieden je dat ze nog steeds aan het leren zijn, omdat ze beperkingen hebben op het gebied van training en uitrusting en vooral omdat ze het gebied waarin ze gaan optreden niet kennen. En dit, en ik zeg dit ook als vrijwilliger bij de civiele bescherming, is wat 90% van het succes bij branden bepaalt,” zegt Elias Tziritis, Bosbrand Actie Coördinator bij WWF Griekenland.

Het was een verschuiving die het evenwicht van de middelen nog verder uit balans bracht, in een context waarin staatsinterventie volgens Tziritis grotendeels gebaseerd is op een filosofie van onderdrukking in plaats van preventie. Volgens een rapport dat de organisatie in 2022 publiceerde, het resultaat van een ongekend onderzoek naar het beheer en de toewijzing van middelen, ging in de periode 2016-2020 bijna 84% van de middelen naar brandbestrijding en slechts 16% naar preventie.

“In de afgelopen 20 jaar, vanaf het begin van de jaren 2000 tot nu, is de bosbouwdienst ernstig ondergefinancierd voor preventie, met bezuinigingen tot wel 50%. Na de publicatie van ons rapport kondigde de regering voor het eerst in 25 jaar een plan aan, het Antinero project, voor bosbrandbeheer met een aanzienlijke verhoging van de financiering. Het is echter niet genoeg. Was het twee jaar geleden nog 16/84, nu is de verhouding 20/80. We moeten minstens een verhouding van 16/84 bereiken. We moeten ten minste een verhouding van 40/60 bereiken, d.w.z. een veel hogere investering in preventie, wat de strategie is die Portugal heeft aangenomen na de bosbranden van 2017,” benadrukt Tziritis.

Het pas opgerichte Griekse ministerie van Klimaatcrisis en Burgerbescherming meldt, in antwoord op vragen van elDiario.es, dat de gezamenlijke training van de bosbouwdienst en de brandweer is begonnen in de regio Attica, in gebieden die als het meest kwetsbaar zijn geïdentificeerd, in samenwerking met het elektriciteitsbedrijf en de nationale elektriciteitsdistributeur. “De Griekse regering werkt op een gecoördineerde en methodische manier aan de strategie ‘preventie, paraatheid, paraatheid, onmiddellijke interventie’,” zei minister Vassilis Kikilias, die het publiek opriep tot collectieve bewustwording en inspanning met het oog op wat naar verwachting een moeilijk seizoen zal worden. Een van de acties waartoe na de extreme gebeurtenissen van de afgelopen jaren is besloten, is de oprichting van een nationale risicodatabase en de goedkeuring van een programma om de teams van de civiele bescherming te versterken en moderniseren, hoewel de nieuwe uitrusting pas in 2025 zal arriveren. De training van 650 nieuwe brandweermannen is ook voltooid voor 10 nieuwe speciale bosbouwoperatie-eenheden naast de zes bestaande.

Een andere conclusie van het WWF-rapport benadrukte de hiaten in transparantie en verantwoording, en in de deelname van burgers aan het planningsproces van behoeftenidentificatie of besluitvormingsprocedures.

Dit is precies een van de redenen waarom Dimitris Alexiou samen met 40 andere burgers uit de door branden getroffen plaatsen in Evia, zoals Rovies en Limni, een vereniging heeft opgericht die ze EGEAS hebben genoemd. Ze eisen dat de lokale bevolking meer betrokken wordt bij de planning van het milieubeheer en de fondsen voor de interventies waartoe de regering heeft besloten na de branden van 2021 en ook wat daarna kwam. Want in Euboea kwam na de brand de verwoesting door het water.

Het eiland leed onder de verwoestende gevolgen van de stormen Daniel en Elias, die plaatsvonden in september 2023, gescheiden door een handvol dagen. Ten minste 17 mensen stierven in het hele land en op sommige plaatsen regende het op één dag net zoveel als normaal gesproken in een jaar. “Griekenland wordt geconfronteerd met een oorlog in vredestijd,” zei Mitsotakis destijds. “De klimaatcrisis is hier en dwingt ons om alles anders te bekijken.

“Na de overstromingen ben ik niet bang voor het vuur, maar voor het water. Wat er in september is gebeurd, was een gevolg van de branden. Het is een zware erfenis die ze hebben achtergelaten. En het kan weer gebeuren,” zegt Vangelis Triantafillou terwijl hij de video’s bekijkt die hij met zijn mobiele telefoon heeft gemaakt tijdens de weken waarin water en modder de straten van Gouves overspoelden. Dit dorp – waarvan de naam, zo legt Triantafillou uit, “bekken” betekent, omdat het in een kleine vallei ligt die omringd wordt door bergen – had twee jaar eerder de voorpagina’s van de halve wereld gehaald met de beelden van de brand rond de huizen en de iconische foto van journalist Konstantinos Tsakalidis van een wanhopige vrouw voor haar huis, die door Time magazine werd gekozen als een van de foto’s van het jaar.

Triantafillou, die voorzitter is van de lokale gemeenschap van Gouves (330 inwoners en nog eens 30 uit het nabijgelegen dorpje Kastrí), herinnert zich dat hij de oproep van de hulpdiensten kreeg met het eerste evacuatiebevel. “Het was een van de ergste dagen van mijn leven, als ik er nu aan denk krijg ik nog steeds kippenvel. We hadden niet verwacht dat de brand zo snel zou komen. We moesten mensen informeren, de klokken in de dorpskerk luiden om iedereen te laten weten wat er aan de hand was,” zegt hij, zittend op de veranda van de taverna die zijn familie dertig jaar geleden opende in wat het huis van zijn overgrootouders was geweest. Zijn foto’s hangen aan de muur naast andere portretten van de familiesaga en foto’s van een landelijke wereld die eeuwenlang heeft geleefd van de rijkdommen van de bergen: honing, hout, olijven, hars van de bomen.

“Ik begreep het evacuatiebevel tot op zekere hoogte. Ik vond het prima om ouderen, kwetsbaren en kinderen te evacueren, maar de rest van ons? De rest van ons, die in staat waren om te werken en te helpen, moest blijven omdat we het gebied kenden en wisten hoe we het beste met de branden om konden gaan,” zegt hij. Dat was wat hij en vele anderen deden. “We bleven en werkten als één, als een vuist, en gebruikten alle middelen die ons ter beschikking stonden om te proberen het vuur te doven. We versterkten onszelf. Hierdoor, zegt hij, brandde geen van de huizen in het dorp af, zoals wel het geval was in andere delen van het eiland.

Als Triantafillou wordt gevraagd of hij denkt dat er iets is veranderd in de afgelopen twee jaar, haalt hij eerst zijn schouders op en knikt. Daarna voegt hij eraan toe dat er wat struikgewas is gerooid, waarvoor de bosbouw mensen heeft ingehuurd om de hars van de bomen van voor de branden te verwerken. “Maar er zijn geen plannen, het is gewoon zo dat we al een master in brand hebben. We verwachten niets of niemand die iets doet. Als het weer gebeurt, zullen we hier zijn om onze huizen te verdedigen”.

Ze zijn hun angst voor vuur kwijt, maar de angst voor water blijft. Hier en elders op het eiland zouden na de branden van 2021 betonnen barrières worden gebouwd om puin in te dammen en water af te voeren bij hevige regenval. “De projecten kwamen niet op tijd om de overstromingen te stoppen. Nu hebben ze de werkzaamheden versneld. Het is achter de feiten aanhollen, wat hier heel typisch is, zo werkt de mentaliteit van de autoriteiten,” zegt Triantafillou. Nu, in de bergen, naast de aardverschuivingen die eruit zien als open wonden, zijn deze constructies verschenen waar niet iedereen positief tegenover staat.

“Op het gebied van aanpassing aan klimaatverandering zien we dat we te maken hebben met wat we grijze infrastructuurprojecten noemen. We hebben het over projecten die tot doel hebben de gevolgen van bijvoorbeeld een overstroming te verminderen. Maar we doen het op een manier die vandaag de dag als ouderwets wordt beschouwd. We leggen niet de nadruk op natuurgebaseerde oplossingen. Bijvoorbeeld, in plaats van riviermondingen, riviermondingen of rivieroevers te versterken, bouwen we grijze infrastructuur met beton om de stroming van de rivier te reguleren,” zegt Kostis Grimanis, campagneleider Klimaat en Energie bij Greenpeace Griekenland. Na de branden hield de organisatie tientallen interviews met buren om te begrijpen hoe hun leven was veranderd na de branden. Sommigen zijn hun baan kwijtgeraakt, anderen hebben onvoldoende bijstand gekregen. Maar wat ze allemaal zeiden was dat ze wilden dat er werk werd gemaakt van het herstel van het bos, zodat hun kinderen kunnen leven van dezelfde activiteiten die al tientallen jaren in Evia plaatsvinden.

Toch is Grimanis pessimistisch: “Eerlijk gezegd ben ik er helemaal niet zeker van dat we in 2024 niet weer dezelfde branden zullen zien.

Meteoroloog Kostas Lagouvardos, directeur onderzoek van het Nationaal Observatorium van Athene, waarschuwt ook voor wat er in de nabije toekomst kan gebeuren en herinnert eraan dat de branden van 2021 en 2023 ook het gevolg waren van langdurige hittegolven. “We weten dat ze in de toekomst vaker en langer zullen voorkomen,” legt hij uit. “Maar voordat we naar de voorspellingen voor de komende jaren kijken, moeten we kijken naar wat er de afgelopen 30 jaar is gebeurd: de temperatuur is met 1,5 graden gestegen, en in sommige delen van Noord-Griekenland zelfs met twee graden. Dat is een groot verschil in een korte periode. En het is geen scenario, het is de echte situatie,” zegt de expert, die eraan toevoegt: “Maar ik heb niet het gevoel dat politici in Griekenland of Spanje of Portugal zich echt zorgen maken. Ik zeg echt, niet met woorden.

De inwoners van Euboea vragen ook om feiten, na tweeënhalf jaar van de ergste branden en overstromingen. Alexiou is duidelijk: “We hadden een paradijs dat veranderde in een hel. Logica zegt dat we beter voorbereid moeten zijn, ook op overstromingen. We kunnen het ons niet veroorloven hetzelfde nog een keer mee te maken, we kunnen ons geen nieuwe branden veroorloven.

– Mariangela Paone