Het maatschappelijk middenveld en extreem-rechts: een verhaal van twee Polen
Veel Polen en Europeanen haalden opgelucht adem na de parlementsverkiezingen van 2023 in Polen. Hoewel geen van de partijen die openlijk tegen de toen zittende Wet en Rechtvaardigheid waren, de meeste stemmen kreeg, konden zij met de gecombineerde stemmen van de Burgercoalitie, de Derde Weg en de Linkse Alliantie een coalitieregering vormen. Dit deed de hoop van de partij van Jarosław Kaczyński op een derde opeenvolgende ambtstermijn vervliegen. Donald Tusk, de leider van de Burgercoalitie en de huidige premier, riep 15 oktober op tot de verkiezingen. “een van de beste dagen van de Poolse democratie” en beweerde dat de Polen “de vrijheid hadden gewonnen, […] ons Polen hadden teruggewonnen“. Buitenlandse media interpreteerden deze wisseling van de wacht eveneens als een teken van hoop in wat werd gezien als een cruciale verkiezing niet alleen voor het land maar voor de hele regio, die het meest direct was getroffen door Russische invasie in Oekraïne.
Toen het stof was neergedaald en de nieuwe regering aan het werk ging, werd het duidelijker dan ooit dat extreem-rechts een blijvertje was. Ondanks Warschau’s veranderde aanpak van diplomatieke en binnenlandse betrekkingen, gekenmerkt door een bijna onmiddellijke daling van haatzaaiende uitspraken die het welzijn van minderheden aanzienlijk hadden verslechterd (de laatste onderzoek toont een stijging van het aantal zelfmoorden sinds de invoering van zogenaamde “LGBT-vrije zones” in sommige Poolse steden), is er nog veel werk te doen door actoren uit het maatschappelijk middenveld om sentimenten af te weren die de fragiele nieuwe stabiliteit van de afgelopen maanden zouden kunnen verzwakken.
Grenzen, grenzen, sympathieën
Er liggen al bepaalde kwesties op de loer die, als ze de komende maanden niet worden aangepakt door de nieuwe regering, gemakkelijk kunnen worden uitgebuit door extreemrechtse partijen zoals Konfederacja (Confederatie). Een daarvan is de veranderende houding van de Polen ten opzichte van de Oekraïners. Volgens de laatste peilingen is het aanvankelijke enthousiasme voor hun permanente aanwezigheid in het land aanzienlijk bekoeld: 50% van de Polen tussen 18 en 49 jaar reageert negatief op de mogelijkheid dat Oekraïners jarenlang in Polen blijven. Hoewel de redenen voor een dergelijke verschuiving complex zijn – variërend van onzekerheid over de uitkomst van de oorlog in Oekraïne tot het gevoel dat de inspanningen van mensen om eerdere golven vluchtelingen op te vangen niet zijn erkend – moeten politici en ngo’s bijzondere aandacht besteden aan deze gevoelens, omdat ze zich kunnen vertalen in bredere politieke trends.
Verschillende groepen gebruiken dit anti-Oekraïense sentiment ook om steun op te trommelen voor boerenprotesten, in een poging een bredere anti-EU beweging op te bouwen rond het argument dat de vrijhandelsovereenkomst tussen Oekraïne en het blok actief de Europese landbouw schaadt. Onlangs nog, bijvoorbeeld, lieten parlementsleden van Konfederacja en Wet en Recht demonstranten toe in het Poolse parlement, waarmee ze hun steun betuigden, niet zozeer voor het verzet van de boeren tegen Oekraïens graan, maar voor de Europese Green Deal, waarvan de annulering een andere eis van de beweging is.
Meer nog, het protest van de boeren moet gezien worden als een van de vele uitingen van bezorgdheid over de groeiende kosten van levensonderhoud crisis, die, gekoppeld aan de gevolgen van klimaatverandering, niet snel zal verdwijnen. Verontrustend genoeg lijken de opeenvolgende regeringen op deze problemen grotendeels onbevredigend en traag te hebben gereageerd, ondanks de waarschuwingen van vele niet-gouvernementele actoren zoals NGO’s, academici en informele groepen. Misschien wel de grootste verandering in Polen in de afgelopen tien jaar is de ongelooflijke beweeglijkheid van de burgers bij het reageren op opeenvolgende politieke crises. Deze verandering moet serieus worden genomen door de partijpolitiek. Sterker nog, het zou wel eens de grootste hoop van Polen kunnen blijken te zijn in het licht van toekomstige uitdagingen.
Actief, bezorgd, uitgeput: het maatschappelijk middenveld in Polen
Actief, bezorgd, uitgeput: het maatschappelijk middenveld in Polen
“Het is de moeite waard om de snelle ontwikkeling van het maatschappelijk middenveld in Polen sinds 2015 op te merken,” zegt Agnieszka Jędrzejczyk, een journalist bij OKO.press, een van de belangrijkste mediakanalen van het land. “Dit waren niet alleen protesten aan de basis, die organisatie en vertrouwen vereisten, maar ook de activiteiten van grotere entiteiten die burgerparticipatie in het publieke debat ondersteunen.” Waarnemers van de vele protesten en activiteiten van de Polen in de afgelopen tien jaar kunnen het daar moeilijk mee oneens zijn. Polen hebben een nieuw begrip van burgerbetrokkenheid ontwikkeld, zowel door massale straatdemonstraties – tegen het bijna totale verbod op abortus in 2016 en 2020, en tegen veranderingen in de rechterlijke macht in 2017 – als door de onmiddellijke, op vrijwilligers gebaseerde reactie op de honderdduizenden vluchtelingen die het land binnenkwamen na de Russische invasie in Oekraïne.
Voor het eerst sinds 1989 werden mensen die zichzelf voorheen als apolitiek of niet betrokken bij politiek beschouwden, zich bewust van hun eigen verantwoordelijkheid als burgers. Ze ondergingen een hogesnelheidsopleiding in hun rechten, vrijheden en de grenzen van hun eigen activisme, of het nu gaat om vrijwilligerswerk aan de Pools-Wit-Russische grens, protesteren tegen de zogenaamde “homofobussen” (vrachtwagens die door grote Poolse steden rijden en homofobe en haatdragende taal verspreiden), of het organiseren van noodwelkomspunten bij treinstations eind februari 2022.
Die activiteiten werden onafhankelijk van enige centrale politieke macht of “mainstream” politiek ondernomen. Nu, zoals de verkiezingen van 2023 hebben laten zien, zijn sommige van dezelfde mensen die nieuw waren in het activisme de politiek ingegaan, meestal op lokaal niveau.
“Hier passen ze toe wat ze hebben geleerd en maken ze andere mensen geïnteresseerd in het openbare leven. Veel burgers die vroeger actief waren, hebben zich via deze weg tot de lokale politiek gewend en nu bedenken of gebruiken ze juridische oplossingen om nieuwe uitdagingen aan te gaan,” merkt Jędrzejczyk op. Tot nu toe zijn er nog niet veel van deze vormen van politieke participatie doorgedrongen tot de “mainstream”, maar er zijn al wel enkele eerste voorbeelden van dergelijke processen.
Het interessantste voorbeeld is misschien wel dat van Michał Kołodziejczak, de voormalige leider van de (vaak als populistisch beschouwde) AGROunia boerenbeweging – nu de Poolse onderminister van Landbouw. Alleen de tijd zal leren in hoeverre mensen zoals hij het land hebben veranderd en extreem-rechts hebben tegengewerkt.
