Duitse democratie wordt eindelijk wakker voor extreem-rechts
Sinds begin 2024 zijn de Duitse far-right en haar politieke speerpunt, de Alternative für Deutschland (AfD), op achterstand gezet door een onverwachte – en massale – volksbeweging. Sinds half januari zijn miljoenen Duitsers elk weekend de straat opgegaan om de xenofobe retoriek en antidemocratische agenda van de AfD vreedzaam aan de kaak te stellen. De beweging gaat nog steeds door, zij het in een langzamer tempo.
De aanleiding voor deze explosie was het verhaal van de beruchte “Potsdam Meeting”. Op 10 januari onthuld door het onderzoeksplatform Correctiv, deze geheime bijeenkomst, die plaatsvond in de buurt van Berlijn in november 2023, bracht mensen samen die beweerden elkaar niet te kennen. Onder hen bevonden zich leden van de conservatieve CDU-partij, AfD-parlementsleden en -leiders, een telg uit de familie Von Bismarck, een paar rijke individuen, maar ook neonazi’s en identitaire activisten. De hoofdspreker van de bijeenkomst was Martin Sellner, leider van de Oostenrijkse identitaire beweging. Hij presenteerde details van een “remigratie” plan dat de massale uitzetting van twee miljoen buitenlanders uit Duitsland naar Noord-Afrika inhoudt. De deportatie van “slecht geassimileerde” Duitse burgers werd ook overwogen.
“De fantasie van ‘remigratie’ bestaat al een tijdje”, zegt Lorenz Blumenthaler, onderzoeker en woordvoerder van de Antonio Amadeu Foundation (AAS), een Duitse NGO die zich richt op extremisme en racisme. “Het is algemeen bekend onder degenen die extreemrechts bestuderen, maar tot nu toe had het niet veel aandacht getrokken. We waren dus verrast door de kracht van de reactie van het publiek.” Onthullingen over politieke intriges op hoog niveau lijken een schok te hebben veroorzaakt, net als het samenzweerderige gevoel van een levensechte bijeenkomst waar zulke concrete – en ongrondwettelijke – plannen werden uitgestippeld.
“Ik weet al heel lang dat sommige leiders van de AfD racistische dingen zeggen met nazistische verwijzingen”, merkte Wiebke Brenner op, een lokale demonstrant die we op 3 februari in Berlijn ontmoetten. “Maar om nu plotseling te horen dat ze mensen met aanzienlijke financiële middelen ontmoeten om te praten over plannen voor de massale uitzetting van buitenlanders! Dat is beangstigend. Dat was de druppel.”
Door luidruchtig in te gaan tegen de opruiende bewering van de AfD dat Duitsland op de rand van de economische ondergang en culturele desintegratie staat, lijken de protesten de opkomst van de AfD te hebben geremd. In alle nationale peilingen van stemintenties vanaf februari is de partij gestagneerd, gedaald van een piek van 24% naar een bereik van 16%-19%. In de oostelijke kernstaten van de AfD, zoals Saksen, Thüringen en Brandenburg, is de daling ook zichtbaar – hoewel de AfD daar nog steeds rond de 30% schommelt.
“De eerste les is dat het mogelijk was om in korte tijd veel mensen te mobiliseren”, zegt de heer Blumenthaler. “Dit waren de grootste demonstraties sinds de klimaatprotesten. En de mobilisatie was breed, met veel oudere mensen die nooit eerder de straat op waren gegaan om te protesteren tegen extreemrechts. Tot slot vonden de demonstraties overal plaats, ook in kleine steden in het oosten waar extreemrechts sterk is en waar het moed vergt om je ertegen te verzetten.”
De rol van de klimaatbeweging Vrijdag voor Toekomst, de belangrijkste organisator, en de NGO Campact stond centraal. Het was dankzij hun beheersing van sociale media, hun nationale connecties en hun vermogen om snel contact te leggen met lokale actoren dat de demonstraties zo groot werden. “Ze lieten activisten ook zien dat jarenlang werk in het veld geen verspilde moeite was – en niet-activisten hoe effectief een dergelijke inzet kan zijn”, voegt Pit Terjung, een van de woordvoerders, toe. Van de Antonio Amadeu Stichting tot “Oma’s tegen extreem rechts”, alle groepen spreken van een groeiend enthousiasme voor activisme.
‘Om verder te gaan dan eenvoudige protesten hebben we een gedeeld verhaal nodig dat mensen mobiliseert. Dat is er niet’ – Lorenz Blumenthaler, Stichting Antonio Amadeu
“De beweging heeft allianties gesmeed en een aantal democratische mechanismen geactiveerd”, voegt Lorenz Blumenthaler toe. Bijvoorbeeld, Duitse werkgevers, die over het algemeen geen partij kiezen, publiceerden een gezamenlijke oproep met de Confederatie van Duitse Vakbonden (DGB) om zich te verzetten tegen het idee van remigratie. De kerken hebben een duidelijk standpunt ingenomen tegen de AfD. De media hebben meer aandacht besteed aan de werking en de doelen van de extreemrechtse nevel.
De opkomst van de AfD op sociale netwerken, met name Tik Tok, is onder de loep genomen. De aandacht is vooral gericht op de AfD-afdeling van Thüringen, die in september de regionale verkiezingen in die deelstaat lijkt te winnen. Zo is gebleken dat de partij plannen heeft om de grondwettelijke en politieke hefbomen te gebruiken om Thüringen in een extreem-rechts laboratorium te veranderen.
Drie maanden later zijn de protesten dramatisch in aantal en frequentie afgenomen. Van enkele honderdduizenden demonstranten per weekend zijn er nu nog maar enkele tienduizenden. Lorenz Blumenthaler zegt dat dit geen verrassing is: “Om verder te gaan dan eenvoudige protesten hebben we een gedeeld verhaal nodig dat mensen mobiliseert. Dat is er niet. En hoewel de traditionele politieke partijen de beweging allemaal hebben verwelkomd en gesteund, zijn ze er niet mee begonnen en hebben ze niet veel bijgedragen.”
De demonstraties hebben op zijn minst het debat weer aangewakkerd over het toezicht op een partij waarvan de afdelingen in verschillende Duitse regio’s door de inlichtingendiensten als extremistisch zijn geclassificeerd. Het vooruitzicht van een procedure om de partij te verbieden doemt nu op. De Duitse grondwet voorziet hierin als er “echte aanwijzingen” zijn dat een partij van plan is om de liberale en democratische grondwettelijke orde aan te vallen en “uit te schakelen”.
