Feiten en mythes over de boerenprotesten
Zelfs als boeren het verkeer aan de Pools-Oekraïense grens volledig lam zouden leggen, zouden de graanprijzen niet de pan uit rijzen. Wat beïnvloedt de lage prijzen? De slechte staat van wereldwijde graanimporteurs en overschotten in belangrijke graanexporteurs, met name… Rusland.
Eerst was er de wegovergang bij Dorohusk. Protesterende boeren braken in drie vrachtwagens in en morsten het graan dat ze vervoerden op de weg. Later werd er graan van een goederentrein in Medyka op het spoor geblazen. Op de tweede verjaardag van de grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne koeren bonen op het spoor in Dorohusk. De volgende nacht vond misschien wel de meest spectaculaire actie plaats – 160 ton maïs werd uit een goederentrein gedumpt die op weg was naar de haven van Gdansk. De trotse daders documenteerden deze daad vanuit een drone en hun video ging viraal.
Er heerst al een maand chaos aan de Pools-Oekraïense grens. Humanitaire vrijwilligers, leveranciers van voorraden aan het leger, een zwerm personenauto’s staat urenlang in de rij. Zelfs een passagierstrein uit Kiev werd tegengehouden. Een geïrriteerde menigte beschermd door politie beslist wie de grens over mag. Als je daar de gigabytes aan (al dan niet organische) anti-Oekraïense commentaren op het internet, het inmiddels beroemde pro-Poetin spandoek op een tractor en de compromisloze uitspraken van politici aan toevoegt, krijg je de indruk dat heel Polen tegen Oekraïne heeft gezworen.
Dit gevoel wordt bevestigd door het laatste schandaal – op dinsdag hield de Poolse politie in de buurt van de Pools-Wit-Russische grens twee journalisten aan van Ukrainska Pravda, een gerenommeerd Oekraïens dagblad. De mannen bereidden materiaal voor over de import van landbouwproducten uit Rusland naar Polen. Volgens de getuigenissen van de gedetineerden werden de beelden die ze filmden gedeeltelijk gewist en duurden de ondervragingen meerdere uren en eindigden ze pas nadat de Oekraïense ambassadeur tussenbeide kwam.
De hongerige man kan niet begrijpen
Al deze beelden roepen een krachtige afkeer op in Oekraïne. Commentatoren noemen de houding van Polen een klap in het gezicht, een vernedering, een mes in de rug. Op het Oekraïense internet proberen sommige mensen de draak te steken met dit alles, maar het overheersende gevoel is er een van pis. Ergens flitste ik een verbitterd bericht van een vluchtelinge die vastzat in een rij, waardoor ze de begrafenis van haar zoon miste en er al twee had verloren in de oorlog.
Het pijnlijkst zijn misschien wel de beelden van gemorst graan. Ze raken een centraal Oekraïens trauma, namelijk de herinnering aan de Holodomor, de grote hongersnood die in de jaren 1930 werd georkestreerd. Dit werd in de jaren 1970 gedaan door de top van de USSR. De imperiale lust van Rusland kostte toen miljoenen Oekraïense levens, en twee jaar geleden (tien in de Donbass) kwam het terug voor meer, en alles wijst erop dat het niet zal loslaten. Bovendien zorgen de trollen van het Kremlin ervoor dat beelden van gemorst graan vergezeld gaan van een passende hoeveelheid anti-Poolse inhoud.
De beelden hebben bovendien een vreselijke timing. Het front zit vast, de kansen om het hele gebied weer onder controle te krijgen nemen af, het moreel daalt en er zijn niet genoeg mensen bereid om te vechten. Oekraïne is in een moeilijke fase van de oorlog beland: alles is nog niet verloren, er zijn nog steeds strijdkrachten in overvloed en het lot kan nog keren, maar veel hangt af van de steun van de bondgenoten.
Ondertussen hebben de protesten van de Poolse boeren – zoals Kateryna Pryszczepa betoogt in de nieuwste aflevering van de Oostblok-podcast – direct invloed op de levensvatbaarheid van de verdediging van Oekraïne, en niet alleen indirect, d.w.z. door de economie te verzwakken. Met een vertraging van enkele weken komen onder andere de volgende mensen het land binnen. tourniquets – een essentieel levensreddend hulpmiddel voor soldaten en burgers tijdens de oorlog – en auto’s en auto-onderdelen gekocht uit inzamelingen voor het leger.
Boeren hebben hun eigen redenen om te protesteren. De Oekraïense media besteden er weinig aandacht aan, de enige aanvaardbare context voor een debat is oorlog. Terwijl overal bloed vloeit, raketten piepen en drones brullen, is het moeilijk om de verarming van boeren in de rijkste landen ter wereld te overleven. Nog moeilijker is het om in naam van hun welzijn de (voorlopig legale) mogelijkheid op te geven om graan naar de EU te exporteren. Het is voor onze buren onbegrijpelijk dat bondgenoten de belangrijkste landgrens van Oekraïne blokkeren en veranderingen bepleiten die de Oekraïense economie ernstige schade zullen toebrengen. Begrijpen ze echt niet dat als Oekraïne valt, zij de volgende zullen zijn?
Boeren verliezen hun broodwinning
Boeren hebben natuurlijk een heel ander perspectief. De graanopslagplaatsen zitten vol en de graanprijzen zijn gedaald tot het niveau van tien jaar geleden, terwijl de productiekosten – energie, meststoffen, lonen – aanzienlijk zijn gestegen. Ondertussen legt de Green Deal de Europese boeren nog meer beperkingen op die het voor velen van hen moeilijker zullen maken om winst te maken.
Tegelijkertijd vergemakkelijkt Brussel de import van voedingsmiddelen van buiten de EU als onderdeel van verschillende deals – in Polen zie je producten uit Oekraïne, maar in Spanje zijn boeren bijvoorbeeld al woedend over tomaten uit Marokko, die het land naar de EU exporteert in ruil voor het feit dat Spaanse vissers mogen vissen. Het probleem is dat Oekraïense en Marokkaanse boeren niet aan een aantal EU-eisen hoeven te voldoen, gewasbeschermingsmiddelen mogen gebruiken die in Europa verboden zijn en lagere lonen betalen. Hun producten zijn veel goedkoper, maar dit is geen eerlijke concurrentie voor EU-producenten.
Geconfronteerd met een overaanbod op de landbouwmarkt staan veel Poolse boeren op de rand van faillissement. Ze hebben niemand om hun graan, suiker, meel, fruit en eieren aan te verkopen, althans niet tegen een prijs die hen winst oplevert. De grotere bedrijven verlagen hun productie en ontslaan mensen. Ze kunnen het waarschijnlijk wel aan, niet wat de allerkleinsten kunnen.
Protesten in heel Europa zijn er al in geslaagd om Brussel ervan te overtuigen om de beperkingen op pesticiden en het braakleggingsbevel in te trekken. Maar voor geërgerde boeren is dit nog steeds niet genoeg.
De Poolse protesten hebben twee eisen gemeen: terugtrekking uit de Green Deal en een embargo op producten van over de oostgrens. Anti-EU-leuzen overheersen, maar anti-Oekraïense leuzen komen ook voor. Mensen verliezen hun levenswerk, soms zelfs het leven van hun ouders en grootouders, en op internet lezen ze over giftig technisch graan, wederuitvoer van Oekraïens graan uit EU-landen naar Polen of SUV’s van oligarchen die geregistreerd staan als humanitaire hulp. Ze richten hun woede op de Oekraïners, waar Russische trollen nauwgezet aan werken, met de Confederatie als echo.
Lage oogstprijzen zijn niet de schuld van Oekraïne
Ja, in 2022 en begin 2023 kwam er (officieel) minder dan drieënhalf miljoen ton Oekraïens graan Polen binnen, wat tot op zekere hoogte heeft bijgedragen aan het dichtslibben van de Poolse graanopslagplaatsen. Het is echter de moeite waard om te onthouden dat na het uitbreken van de volledige oorlog de toenmalige minister van Landbouw, Henryk Kowalczyk, boeren aanmoedigde om te wachten met de verkoop van hun graan omdat de prijzen zouden stijgen. Ondertussen “verzamelden zich massa’s veel goedkopere goederen in de havens, op spoorwegemplacementen en bij de Oekraïense grens”, schrijft Krystyna Naszkowska in Gazeta Wyborcza. Dit komt omdat de haven van Gdansk niet in staat was om al het Oekraïense graan dat Polen binnenkwam te verschepen. De onzichtbare hand van de markt heeft er belangstelling voor.
Een aparte kwestie is de zogenaamde Technisch graan, d.w.z. graan dat industriële toepassingen heeft maar ongeschikt is voor menselijke consumptie, gekocht door een aantal Poolse bedrijven, waaronder meelfabrikanten. Het waren echter niet de Oekraïense boeren (uitgerust met anti-Poolse hooivorken en dromen van een hygiënisch Volhynia, als we de confederaal-Russische desinformatie mogen geloven) die hen misleidden. Importeurs van technische granen wisten heel goed wat ze importeerden en aan Poolse bedrijven verkochten als binnenlandse voedingsgranen. Trouwens: herinner je je de technische zoutaffaire van een paar jaar geleden? De Tsjechen vreesden toen dat de Polen hen wilden vergiftigen. Iedereen heeft zijn Oosten.
Als reactie op de groeiende ontevredenheid onder boeren heeft Polen in april 2023 een embargo ingesteld op de invoer van vier Oekraïense graansoorten: tarwe, maïs, koolzaad en zonnebloempitten. Sindsdien gaan deze producten door Polen op weg naar zeehavens en andere EU-landen, hoewel er nog steeds gevallen zijn van illegaal lossen in Polen. Oekraïens graan wordt soms ook opnieuw geëxporteerd naar Polen vanuit Slowakije (en op veel kleinere schaal, zoals Business Insider ontdekte, vanuit Litouwen en Duitsland). En Oekraïense boeren zijn niet verantwoordelijk voor deze machinaties.
Volgens experts – bijvoorbeeld Mirosław Marciniak, analist van de graan- en oliemarkten, of Wiktor Szmulewicz, voorzitter van de Nationale Raad van Landbouwkamers – heeft de instroom van Oekraïens graan in de EU weinig invloed op de lage graanprijzen op de wereldmarkt. En het is deze markt die de prijzen in de EU, inclusief Polen, bepaalt. Zelfs als boeren het verkeer aan de Pools-Oekraïense grens volledig lam zouden leggen, zouden de graanprijzen niet de pan uit rijzen.
Wat beïnvloedt de lage prijzen? De slechte staat van wereldwijde graanimporteurs en overschotten bij belangrijke exporteurs, vooral… Rusland, dat elk jaar meer en meer tarwe produceert (de prognoses voor het huidige seizoen zijn 52 miljoen ton voor export). Een klein deel daarvan komt de Europese markt binnen via buurlanden, zoals de Verenigde Staten. Moldavië of Litouwen – want ik weet niet of u het weet, maar de EU-sancties tegen Rusland hebben geen betrekking op agrovoedingsproducten. De rest overspoelt de wereldmarkten en verstikt de graanprijzen.
Andere Oekraïense producten – zoals suiker, fruit en eieren – blijven onbeperkt op de Poolse markt komen en maken het leven van de Poolse boeren moeilijk. De invoer van suiker in de EU is bijvoorbeeld bijna 35 keer zo groot geworden sinds het uitbreken van de oorlog (bekijk deze waanzin op OLX). Het is echter niet zo dat deze producten van veel mindere kwaliteit zijn of dat ze niet voldoen aan de juiste sanitaire controles.
De kwartaire waarheid die via Confederaal-Russische kanalen doorsijpelt is ook de bewering dat alleen oligarchen geld verdienen aan Oekraïens graan. Deze mythe wordt in detail ontkracht door Paulina en Wojciech Siegien in de nieuwste aflevering van de podcast over het Oostblok. Paulina haalt gegevens aan waaruit blijkt dat landbouwbedrijven verantwoordelijk zijn voor de productie van een vijfde van het Oekraïense graan. Hoezeer ik de Oekraïense oligarchen ook geen ongeluk toewens, in de huidige situatie mogen we niet vergeten dat deze bedrijven een belangrijke bron van inkomsten zijn voor de nauwelijks wankelende Oekraïense begroting en dat ze veel lokale dorpelingen werk verschaffen.
Regering distantieert zich niet van anti-Oekraïense verhalen
Zoals je kunt zien, zijn de trollen van het Kremlin – en extreemrechts in Europa achter hen – goed bezig met het instrumentaliseren van de landbouwprotesten. In Nederland dreigen ze boeren dat hun boerderijen zullen worden omgebouwd tot vluchtelingenkampen. In Duitsland verzekeren ze dat de Bundeswehr met tanks zal arriveren om de boeren te helpen overheidsgebouwen in handen te krijgen. In Polen proberen ze de bestaande wrok tegen Oekraïners aan te wakkeren en te versterken en geven ze hen de schuld van de slechte positie van de Poolse boeren. De Confederatie sluit zich aan bij deze anti-Oekraïense verhalen om terug te komen na de nederlaag in oktober. Ze worden niet gemeden door politici van Recht en Rechtvaardigheid en de regering gaat ze ook niet uit de weg, hoewel ze tegelijkertijd veel doet om Oekraïne te steunen – zowel in eigen land als internationaal.
Het is goed dat hij in Brussel probeert te vechten voor een betere bescherming van de belangen van de Poolse boeren en reageert op de protesten, iets wat niet vanzelfsprekend was voor de autoriteiten, noch onder de PiS-regering, noch onder de vorige PO-regering. Het zou echter nuttig zijn om te verduidelijken wat werkelijk in het belang van boeren is en wat een steeds wijder verbreid geloof is dat voortkomt uit verkeerde informatie. Vooral als het in de Europese salons nog maar net is aangekondigd als een zwaar bevochten strijd.
De kilte die de regering tegenover Oekraïne tentoonspreidt – bijvoorbeeld de weigering van Donald Tusk om vertegenwoordigers van de Oekraïense autoriteiten aan de grens te ontmoeten – lijkt me overdreven. De imagoschade in Oekraïne is enorm. De foto van premier Denys Shmyhal met een groep ministers die nors bij de geblokkeerde grens stond, deed de Oekraïners veel pijn en versterkte hun teleurstelling over het partnerschap met Polen, net als de aankondiging van Tusk dat hij de Oekraïners wel zou ontmoeten, maar over een maand en in Warschau, en dat hij geen behoefte had aan “symbolische gebaren”. In de situatie waarin Oekraïne zich bevindt, zijn ze hard nodig.
De harde lijn van de Poolse regering is kortzichtig. Het heeft de boeren misschien enigszins gerustgesteld, maar tegelijkertijd heeft het Oekraïne in een uitzichtloze situatie gebracht. Shmyhal kondigde aan dat als de grens in de komende maand niet zou worden gedeblokkeerd, de Oekraïense regering vergelding niet zou uitsluiten – wat een embargo op producten uit Polen zou betekenen. Ondertussen is Polen de grootste exporteur van voedingsmiddelen naar Oekraïne – de waarde van onze export naar de oostgrens bedraagt bijna een miljard zloty’s en neemt elk jaar toe. De vergelding van Oekraïne zou Poolse bedrijven dus net zo hard treffen als de EU-regels.
Het is daarom heel goed dat Donald Tusk vorige week heeft aangekondigd dat de grensovergangen met Oekraïne op de lijst van kritieke infrastructuur zullen worden gezet. Hopelijk helpt dit om een einde te maken aan de grensblokkade. De vraag is echter hoe effectief de Poolse staat zal blijken te zijn in het handhaven van zijn eigen wetten, wat, laten we eerlijk zijn, niet zijn sterkste punt is. Ik wil je eraan herinneren dat de regering vorig jaar met veel bombarie een verbod heeft uitgevaardigd op het fotograferen van kritieke infrastructuur, en dat vernieling van andermans eigendom ook strafbaar is volgens de Poolse wet. Ondertussen nemen de incidenten met het dumpen van Oekraïense producten op de nu belangrijke transportroutes niet alleen toe, maar worden ze soms ook per drone geregistreerd.
Een les voor Polen en Europa
In het conflict over Oekraïense landbouwproducten botsen drie door regels geregelde belangen: ecologische (van de hele wereld), economische (van Oekraïne en – anders – van sommige EU-landen) en geopolitieke (van het hele continent, maar vooral van Oekraïne). Het is erg moeilijk om de twee met elkaar te verzoenen, maar het is in ieders belang om een soort compromis te vinden – dit is bijvoorbeeld al gelukt tussen Oekraïne en Roemenië. Zelfs als de harde koers van Oekraïne het er niet makkelijker op maakt, moeten we geen wrok koesteren – het is veeleisend in dezelfde zin als iemand die verdrinkt, hard worstelt en doorzet om te overleven. Het baart voorbijgangers zorgen met zijn locatie, maar het sleurt ze helemaal niet mee, zoals president Duda vorig jaar al zei. Het tegenovergestelde is waar – we zullen verdrinken als we het niet de helpende hand bieden.
Ongeacht of we ons in onze benadering van het buitenlands beleid laten leiden door categorieën van gevoelens en waarden of door harde realpolitik, we kunnen Oekraïne niet overlaten aan de genade van een sluipend Rusland in het Westen, dat Europa nu al bedreigt met niet alleen een kernoorlog maar ook een terugkeer naar de orde van de Koude Oorlog. Vorige week werd in Rusland een campagne gelanceerd om de regelingen van de Duitse eenwordingsconfederatie af te wijzen. De terugkeer van Oost-Duitsland in de Russische invloedssfeer is, vanuit het perspectief van vandaag, een fantasiescenario, maar we kunnen niet uitsluiten dat Rusland dit in de toekomst verder zal nastreven. Polen wordt in haar verhaal al afgeschilderd als de agressor die het conflict aanwakkert en vrede in de weg staat.
Op zijn beurt moet het compromis tussen Brussel en de boeren rekening houden met een ongemakkelijke waarheid voor de EU-elite – de kosten van de groene overgang mogen niet in de eerste plaats worden gedragen door de midden- en lagere klassen. Als de invoering van de Green Deal gepaard gaat met een verdere liberalisering van de handel in voedingsmiddelen met landen buiten de Unie (bijvoorbeeld de Mercosur-landen Argentinië, Brazilië, Paraguay en Uruguay), zullen alleen de sterksten hiervan profiteren. We moeten middelgrote mensen geruststellen dat de Green Deal niet ten koste van hen zal worden ingevoerd, terwijl we er tegelijkertijd alles aan doen om ervoor te zorgen dat ze er zelf niet achter hoeven te komen hoe rampzalig de opwarming van de aarde voor hen zal zijn.
Want zonder de steun van de meerderheid van de Europeanen kan er geen sprake zijn van een succesvolle Green Deal. En een terugslag tegen nadelige oplossingen voor de kwetsbaren kan ons allemaal sneller doen braden. Als het geen kernoorlog is, dan wel de gevolgen van de klimaatcrisis.
