Ik keerde terug naar Wit-Rusland, en daar Wit-Rusland. Wiedziałam, że to może być podróż w jedną stronę

Er was vroeger een cartoon in ons land, die heette “Baba Yaga is tegen!”. Dat ben ik, ik ben ertegen. Ik zal geen tegel op Zoom zijn op bruiloften en begrafenissen. Ik weiger om van mijn dierbaren gescheiden te worden “tot er een betere tijd komt”. Vooral omdat ik niet weet of die ooit zal komen.

Waarom zou je naar een land gaan dat geïsoleerd en van Europa gescheiden is door een muur en dat constant gescreend wordt door de ‘veiligheidsdiensten’? Waarom neemt iemand vrijwillig het risico om verschillende soorten misbruik te ervaren? Zou het uit verlangen zijn, zoals in de media wordt uitgelegd door professionals in de geestelijke gezondheidszorg? Of misschien pragmatisch, uit noodzaak om zaken af te handelen die onder het regime niet meer op afstand kunnen worden afgehandeld, zoals het vernieuwen van je paspoort, zonder welk je het risico loopt op een dag illegaal in de Europese Unie te worden aangetroffen? Of waren de gebeurtenissen van drie jaar geleden niets bijzonders voor de gemiddelde Wit-Rus of Wit-Russische vrouw en rijden ze de grens over zoals vroeger, tudy-sudy, terugkerend van winkelen, vakantie of een zakenreis? Alle bovenstaande scenario’s zijn even waarschijnlijk.

Voor sommigen is het risico op detentie verwaarloosbaar, voor anderen – degenen die zich in 2020 op wat voor manier dan ook hebben uitgesproken tegen de verkiezingsfraude en het geweld van het Loekasjenko-regime – zeer reëel.

De beslissing om te reizen was moeilijk en ging gepaard met emotionele schommelingen. Ik moest me erbij neerleggen dat ik misschien niet terug zou keren naar Polen. Voor de meeste van mijn kennissen die ten westen van Brest wonen, lijkt deze situatie een curiositeit. Bang om naar het thuisland te gaan? Thuis? Aan geliefden?

Ondertussen kan de reden voor een arrestatie een foto zijn die de ‘veiligheidsdiensten’ op een telefoon vinden, of een opmerking die een paar jaar geleden is achtergelaten op sociale media. Er bestaan lijsten met ‘ongewenste burgers’ in Wit-Rusland, in lijn met de ergste tradities van de Sovjet-Unie. Je kunt er alleen in de praktijk achter komen of je de facto op zo’n lijst staat. Dat wil zeggen, naar de grens gaan, waar de term ‘overgangsritueel’ de afgelopen jaren een nieuwe betekenis heeft gekregen.

Als ondanks de waarschuwingen besloten is om te vertrekken, moet de volgende stap een ‘digitale schoonmaak’ zijn. Dit betekent dat elektronische apparaten moeten worden voorbereid op een mogelijke beoordeling. Hoe doe je dat?

1. We controleren en verwijderen ‘verdachte’ en overbodige nummers.
2. Online bankieren kan naar believen, maar Revolut en soortgelijke apps kunnen beter worden verwijderd.
3. We verwijderen gesprekken op Messenger met vrienden die vlaggen op hun profielfoto hebben. Telegram of Viber kun je beter verwijderen, maar ze zullen zeker naar deze apps vragen.
4. We verwijderen foto’s die we niet willen laten zien. Foodporn mag blijven. We nemen alle mappen meerdere keren door om geen detail te missen.
5. We verwijderen belangrijke bestanden in Google Drive, iCloud, enz.
6. We ruimen browserhistories en mailboxen op.
7. De vuilnisbakken legen.
8. We gaan naar de instellingen van YouTube en schakelen aanbevelingen uit, verwijderen geschiedenis en controleren abonnementen.
9. Onderweg naar de grens slapen we niet, maar doen we nog een laatste controle. En nogmaals, ‘laatste’. En ook, als er enige twijfel is.

Voor het geval dat, zal ik specificeren dat dit alles alleen zin heeft op apparaten die in 2020 niet in Wit-Rusland zijn gebruikt, omdat vertegenwoordigers van staatsdiensten in een verhoor- of detentiesituatie waarschijnlijk toegang zullen krijgen tot het registratienummer van de smartphone. Ze zullen het vervolgens invoeren in databases en controleren of het apparaat drie jaar geleden niet met de eigenaar bij de protesten is verschenen.

Ver over de muur

Vanuit West-Warschau vertrekken dagelijks ongeveer tien bussen richting Wit-Rusland. Vorige zomer was het nodig om ruim van tevoren kaartjes te kopen, maar deze zomer is de vraag duidelijk afgenomen. Laten we hiervoor de Wagnerianen bedanken, de initiatiefnemers van de heksenjacht die al drie jaar in het land aan de gang is, maar ook de Poolse autoriteiten die voorlopig graag verblijfsvergunningen afgeven aan Wit-Russische immigranten en migranten. Het is onmogelijk om Wit-Rusland per trein te bereiken – de diensten werden tijdens de pandemie opgeschort en zijn nog niet hersteld. Ook niet met het vliegtuig – deze werden in de wacht gezet na de kaping van een Ryanair-vliegtuig in 2021.

Als je een EU-verblijfsvergunning hebt en je papierwerk in orde is, sta je niet te trappelen om naar je thuisland te gaan. Toch was er niets bijzonders aan mijn cruise. Slechts drie vrouwelijke passagiers met Oekraïense paspoorten tussen een groep niet erg spraakzame Wit-Russische mannen en vrouwen van verschillende leeftijden en beroepservaring, wat gedeeltelijk van hun gezichten en kleding af te lezen was.

Hoe dichter je bij het hokje van de oversteekwacht komt, hoe hoger je hartslag. Wat kun je doen op zo’n gespannen moment, vooral als je weet dat het nog wel even duurt? Een mogelijk antwoord is ‘accepteren dat er geen weg terug is, dat je waarschijnlijk een aan adrenaline verslaafde idioot bent en dat je belangrijkste taak nu is om te ademen’. Bewuste, redelijk gecontroleerde ademhaling. Zodat je alle angst omzet in een ademhalingsproces en langzaam naar voren glijdt in de rij, hopend dat je voorzichtig genoeg stapt.

Er wachtte me een speciaal interview met een naamloze bewaker van de grenzen van de republiek. Of beter gezegd, de bewaker, die zich onderscheidde door vastgeplakte nagels van indrukwekkende lengte. Dit detail versterkte het geluidseffect toen ze op het scherm van mijn mobiele telefoon klikte en het pictogram miste voor de volgende app die ze moest controleren op uitingen van ‘extremisme’. Het is moeilijk om op zo’n moment je lachen in te houden, zelfs – of misschien wel vooral – als je bang bent.

Op het moment dat ze je paspoort, je EU-verblijfskaart, die je na vele jaren hebt gewonnen, en je telefoon uit je handen grissen om alles onaangekondigd te doorzoeken, voel je je als een kind dat alleen in zijn onderbroek aan de kou wordt blootgesteld. Dus sta je ongeduldig te wachten, terwijl je naar het uitzicht buiten het raam kijkt en probeert niet boos te worden. Deze keer ben ik geslaagd voor het examen over gegevensverwerking.

Het lukte ons om de 550 kilometer tussen de hoofdsteden in ongeveer veertien uur af te leggen. Bij aankomst was het eerste wat ik deed huilen. Ik voelde me opgelucht, maar nog steeds niet veilig. In Wit-Rusland is het alsof je door een jachtgebied loopt.

Er is een zee van ons

In de zomer van 2020 hadden we het gevoel dat er een ‘meerderheid’ van ons was. Je kon vaak horen dat ‘het onmogelijk is om zoveel mensen in de gevangenis te stoppen’. De onderdrukking gaat echter door. Gegevens over het aantal mensen dat halsoverkop het land heeft verlaten zijn niet openbaar, maar er zijn zeker niet minder migranten uit Wit-Rusland in de Unie dan er mensen in de straten van Minsk waren op het hoogtepunt van de protesten. En in die tijd zeiden we ‘er is een zee van ons’. Degenen die bleven, pasten zich beter aan aan de omstandigheden van de bezetting. Maar in werkelijkheid worden ze gegijzeld. Waarom honderdduizenden mensen achter de tralies zetten als je een gevangenis op nationale schaal kunt creëren?

Wit-Rusland is als een pot goed geconserveerde komkommers (waar het zuidelijke deel, Polesie, trouwens beroemd om is), die jarenlang in een donkere kelder heeft gestaan. Het valt nog te bezien of de komkommers nog eetbaar zullen zijn als ze eindelijk opengaan. Misschien wel, en persoonlijk wens ik dat ook van harte. Er woedt echter nog steeds een oorlog naast de deur en de toekomst van de hele regio is erg onzeker.

Wit-Rusland wordt Wit-Rusland

Nou, oorlog. Er wordt niet hardop over gesproken. Zelden noemt iemand hier de dingen bij de naam en verwijst in plaats daarvan naar ‘die vreselijke gebeurtenissen’. Als we het hebben over ‘die gebeurtenissen’, is het duidelijk dat we het hebben over de protesten van drie jaar geleden. Tijdens mijn verblijf kreeg ik veel vragen over de kosten van levensonderhoud in de Europese Unie en de moeilijkheden die ik tegenkwam als ik emigreerde. Ze vroegen of ik mijn thuisland miste.

In plaats van de geplande tien dagen, bleef ik tweeënhalve week. Je weet immers nooit wanneer de volgende gelegenheid zich voordoet. Ik ontmoette de paar vrienden die op het platteland waren gebleven. Ze doen het goed. Aanpassing is de sleutel tot overleven.

Minsk is aan het veranderen en dat is een heel trieste transformatie. Er groeit een enorme ‘chinatown’ op de plaats van het oude vliegveld, de Arabieren bouwen nog een hotel en een lelijk winkel- en entertainmentcomplex in het stadscentrum. Ambitieuze infrastructuurprojecten zijn tevergeefs.

Een tiental jaar geleden werd er een campagne opgezet om buitenlanders te leren hoe de naam van ons land klinkt. En dat dit geen Weissrussland, la Russie Blanche of Biélorussie is, om voor eens en altijd een einde te maken aan het idee dat Marc Chagall een schilder uit Wit Rusland was. Het land heet Wit-Rusland en het bijvoeglijk naamwoord is Wit-Russisch, niet Wit-Russisch.

Ik moest hieraan denken nadat ik de grens was overgestoken, toen ik zag dat Wit-Rusland helaas steeds meer Wit-Russisch werd. Russen en Russisch kapitaal nemen de plaats in van westerse investeerders die het land hebben verlaten, of zelfs van Oekraïense bedrijven waarvan de diensten tot voor kort populair waren. Er liggen Russische goederen in de schappen en er zijn tankstations van Rosneft. Ik begrijp dat er geen vacuüm is in de economie en dat gelegenheid de dief maakt, maar het is triest om naar te kijken.

We geven niet op, we verzamelen kracht

Ik keerde terug met een licht hart. Door Litouwen, om niet acht uur vast te zitten op de brug over de Westelijke Boeg. Toen ik aan de beurt was bij de paspoortcontrole, werd me de standaardvraag gesteld: “Wat deed je in Oekraïne?”, omdat ik een stempel in mijn paspoort heb. Ik voelde me dit keer erg rustig en maakte een grapje: “Ik haalde mijn slipje uit de flat van mijn ex-partner”. Zittend in de brandweerkazerne sloeg de jonge vrouw haar ogen op en glimlachte nauwelijks merkbaar. Geen aftastende blikken. Het allerbeste.

Het is een tijdje geleden dat ik terug ben geweest. In december ging ik naar een concert van een Wit-Russische band in Proxima in Warschau, waar ik vrienden ontmoette. Het eerste wat ze zeiden was dat onze gemeenschappelijke vriendin onlangs naar Wit-Rusland was gereisd en dat het net een week geleden was dat ze werd vastgehouden. We weten niet of hij wordt vrijgelaten na de standaard twee weken administratieve detentie en of hij minstens twee dagen de tijd krijgt om het land te ontvluchten. Erger nog, we weten niet of we iets kunnen doen om haar te helpen ontsnappen.

“Ga aan de oever van de rivier zitten en wacht geduldig tot de lijken van je vijanden stroomafwaarts drijven”. – luidt een beroemd spreekwoord. Voor mij gaat het niet om opgeven of het accepteren van het kwaad, maar om je te kunnen concentreren en kracht te verzamelen.

Dus laten we wachten. Dit kan immers niet altijd het geval zijn.

**

Om veiligheidsredenen en in de hoop het bezoek van de familie aan Wit-Rusland te kunnen herhalen, is de naam van de auteur veranderd.

**

– Daria Muraszka