Migranten, herinnering en rechten: De strijd van Spanje tegen het extreemrechtse verhaal

In het lexicon van populistisch rechts in Spanje is er een woord dat alle angsten van identitaire nationalisten bundelt: mena, een acroniem voor menor extranjero no acompañado (onbegeleide buitenlandse minderjarige). Dit juridische jargon verwijst naar migranten onder de 18 die zonder hun familie in Spanje aankomen en voor wie de staat de verantwoordelijkheid moet nemen.

Extremistische kringen zijn doordrongen van retoriek over mena’s, die zelfs op posters op straat en in het openbaar vervoer verschijnt. De minderjarigen in kwestie worden ervan beschuldigd gewelddadig te zijn, hun vreedzame buren te intimideren, uitkeringen af te tappen ten koste van de autochtonen. Kortom: ze zijn overlastgevend en moeten worden uitgezet.

De praatjes zijn vals, maar ze vinden weerklank bij een bepaald deel van de bevolking. Volgens de laatste gegevens (april 2024) van het Centro de Investigaciones Sociológicas, een overheidsorgaan dat belast is met het peilen van de voorkeuren van de samenleving, zou 10% van de Spanjaarden vandaag bij algemene verkiezingen stemmen op Vox, de extreemrechtse partij die iets meer dan tien jaar geleden ontstond uit een splitsing in de Partido Popular (PP), de belangrijkste conservatieve partij van Spanje. Vox zit al in de coalitieregeringen van verschillende Spaanse regio’s. In een land dat door zijn geografische ligging een toegangspoort is tot Europa vanuit Afrika, heeft Vox de demonisering van minderjarige migranten tot een van zijn belangrijkste politieke troeven gemaakt.

Geconfronteerd met deze retoriek van raciale vijandigheid, heeft de Spaanse burgermaatschappij gereageerd met een succesvolle campagne die erin geslaagd is om de stelling van Vox praktisch te overstemmen. De Esenciales-beweging, gesteund door meer dan 900 NGO’s, kreeg vorige maand het Spaanse Lagerhuis zover dat het een wetsvoorstel accepteerde dat precies het tegenovergestelde zou bewerkstelligen van wat de extremisten voorstaan: het zou meer dan 500.000 migranten zonder papieren legaliseren. Het wetsvoorstel werd in eerste lezing met een overweldigende meerderheid aangenomen: 310 stemmen voor en 33 tegen. En het hele voorval heeft weinig media-aandacht gekregen. Hoe was dit mogelijk?

Volgens Gonzalo Fanjul, onderzoeksdirecteur van de porCausa Foundation en iemand die de legalisering in het Congres verdedigde, was de strategie om “een verhaal te genereren dat dat van extreemrechts vervangt” zonder in te gaan op de postulaten ervan. “We hebben geen interesse om te discussiëren met mensen die geloven dat de aarde plat is”, zegt Fanjul.

“Een deel van de samenleving heeft begrepen dat het niet redelijk is dat politieke partijen ons voor verkiezingsdoeleinden in een collectieve hysterie storten” – Gonzalo Fanjul, Stichting porCausa

Het initiatief, dat voortkwam uit migrantengemeenschappen zelf, verzamelde meer dan 600.000 handtekeningen van gewone Spanjaarden. Het appelleert niet alleen aan solidariteit, maar ook aan economische motieven, zoals de belofte van de belastingafdracht van migranten. Zelfs de katholieke kerk en bedrijfsorganisaties steunden uiteindelijk het wetsvoorstel, dat nog steeds wettelijke hindernissen moet overwinnen, maar misschien wel tot wet zal worden verheven.

“Een deel van de samenleving heeft begrepen dat het niet redelijk is dat politieke partijen ons voor verkiezingsdoeleinden in een collectieve hysterie storten”, stelt Fanjul. Hij gelooft dat Vox en extreem rechts “er niets van begrepen hebben omdat ze een essentialistisch en hyperidentitair idee van Spanje hebben dat een land van een eeuw geleden weerspiegelt dat niet meer bestaat”.

Het verdedigen van het historisch geheugen

Het verhaal van de Spaanse Burgeroorlog, waarvan de 90e verjaardag in 2026 zal plaatsvinden, ontvouwt zich vandaag de dag nog steeds. Bijna vijf decennia na het einde van de dictatuur van Franco blijft de herinnering aan de verslagen kant in veel gevallen letterlijk begraven. Recente centrumlinkse regeringen onder leiding van de Socialistische Partij (PSOE) zijn bereid geweest om de opgraving te financieren van de duizenden massagraven in heel Spanje waar de overblijfselen liggen van Republikeinen die stierven in de strijd en door represailles. Maar extreem rechts en zelfs de conservatieven torpederen deze inspanningen.

“In Spanje was er geen denazificatie zoals in Duitsland omdat ze hier wonnen”, zegt Enrique Gómez, voorzitter van de Asociación por la Recuperación de la Memoria Histórica in Aragon. Deze regio in het noordoosten van Spanje heeft een uitgebreid zelfbestuur, in overeenstemming met de gedecentraliseerde grondwet van het land.

Na de regionale verkiezingen van vorig jaar kwam in Aragon voor het eerst een coalitie van PP en Vox aan de macht. Een van de eerste maatregelen van de nieuwe regering was de intrekking van de wet op de historische herinnering in Aragon. Hierdoor werd het moeilijker om massagraven op te graven of zelfs om informatieve lezingen te geven aan kinderen op scholen. “Ze maken wetten tegen de wet in”, zegt Gómez. Hij vertelt hoe zijn organisatie zelfs stoelen werden geweigerd bij een routine-evenement om eer te bewijzen aan de gevallenen van de antifascistische kant in de Burgeroorlog.

Het antwoord van het Spaanse maatschappelijk middenveld was om de inspanningen op het gebied van onderwijs te verdubbelen en om banden aan te knopen met verenigingen in andere regio’s. “Vreemd genoeg zijn we actiever dan ooit”, zegt Enrique Gómez. Er zijn veel herdenkingstentoonstellingen en schooldirecteuren trotseren het verbod en nemen het onderwerp op in het lesprogramma. Hij is blij met deze reactie: “Er zijn mensen die begrijpen dat we onze doden gewoon willen begraven en ze nemen een standpunt in.”

LGTBI rechten in gevaar

Zelfs in Madrid, een van de meest gastvrije plaatsen in Spanje voor de LGBTI-gemeenschap, is het extreemrechtse discours in opmars. Twee wetten gericht tegen de transgendergemeenschap zijn goedgekeurd door de regionale PP-regering. Bij de verkiezingen van vorig jaar heeft de PP een absolute meerderheid behaald waardoor ze alleen kan regeren.

Een van de wetten schrapt het begrip “genderidentiteit” uit de wet en zet daarmee volgens Amnesty International de deur weer open voor de toepassing van bekeringstherapieën die door talloze internationale instanties worden verworpen. De nationale regering van Spanje heeft de wet bekritiseerd en overweegt in beroep te gaan wegens schending van de grondwet.

Maar de eerste reactie was op straat, waar activisten in het centrum van de hoofdstad hebben gedemonstreerd. En hun beweging zal naar alle waarschijnlijkheid een opvallend onderdeel vormen van de gay pride-parades in juli.

Vertaald door Harry Bowden