Weer een ‘nieuw groot spel’?

Terwijl Rusland doorgaat met zijn brute invasie in Oekraïne en de EU worstelt met een energiecrisis, heeft de Europese Unie zichtbare stappen gezet om nauwere banden aan te knopen met Centraal-Aziatische landen. In 2022 verklaarde de voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel  dat de twee regio’s “steeds meer met elkaar verbonden raken”.

Gezien de geografische ligging, de overvloed aan grondstoffen en de sleutelrol van Centraal-Azië in de mondiale veiligheid, komt deze toegenomen belangstelling niet als een verrassing.

Dankzij de verbeterde inspanningen voor regionale samenwerking is elke staat in Centraal-Azië – een regio die Rusland vaak heeft gekarakteriseerd als zijn ‘nabije buitenland’ – echter extreem verschillend. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie werden de vijf zwaar gesubsidieerde Sovjetrepublieken in Centraal-Azië onafhankelijke naties. Dit was grotendeels tegen de wil van hun burgers, zoals duidelijk werd in het referendum over de toekomst van de Sovjet-Unie in 1991, waar 9 op de 10 mensen in de Centraal-Aziatische republieken stemden voor het behoud ervan. Sindsdien heeft elk land echter zijn eigen weg uitgestippeld.

In de veelzijdige arena van de Centraal-Aziatische politiek is niets zwart-wit. Het is een regio van immense verschillen, waar elke beslissing een geopolitieke koorddanserij is; een regio van enorme rijkdom en verlammende armoede; van economieën die gebaseerd zijn op overmakingen en waar arbeidsmigranten zowel gemarginaliseerd als onmisbaar zijn.

Terwijl de machtsverhoudingen onder toenemende druk verschuiven, wordt Centraal-Azië steeds afhankelijker van China als handels- en logistieke partner, met name in het kader van het Belt and Road Initiative (BRI). Tegelijkertijd is de regio, in verschillende mate, steeds meer naar het westen gaan kijken, naar de EU en de VS, ook al blijft Rusland een belangrijk, zij het steeds grilliger buurland.

Naast de geopolitieke ligging van Centraal-Azië is de sleutel tot dit viergevecht om invloed, waarbij de vijf landen in verschillende richtingen trekken, de natuurlijke hulpbronnen van de regio, waaronder de grotendeels onaangeboorde zeldzame aardelementen (REE’s).

Kazachstan

De afgelopen tien jaar is Kazachstan – een uitgestrekt land ter grootte van West-Europa, met machtige buren in de vorm van China en Rusland – een steeds belangrijkere schakel geworden tussen oost en west, zowel op het gebied van handel als diplomatie. Gezien zijn geografie vereisen veel beslissingen in Kazachstan een evenwichtig en verreikend buitenlands beleid perspectief. Inderdaad, ‘mutually beneficial cooperation‘ en ‘mutually beneficial strategic partnership‘ zijn de kernwoorden geworden van het presidentschap van Kassym-Jomart Tokayev.

Projecten zoals de BRI en de Middencorridor hebben van Kazachstan een onmisbare bondgenoot voor China gemaakt. Het totale bedrag aan Chinese investeringen in Kazachstan over de afgelopen 18 jaar wordt geschat op 36 miljard dollar. De handelsomzet tussen de twee landen blijft groeien en bereikt in 2023 $31,5 miljard $31,5 miljard (een stijging van 30% 30% ten opzichte van 2022) en er wordt voortdurend gewerkt aan nieuwe doorvoerroutes. De  Bakhty-Ayagoz spoorlijn, bijvoorbeeld, zal zorgen voor de opening van een derde grensovergang en de doorvoercapaciteit tussen de twee naties verhogen van 28 naar ongeveer 48 miljoen ton. De culturele en politieke banden blijven zich uitbreiden, met een 30-dagen visumvrij reizen regeling die in november 2023 van kracht wordt.

Als blok is de EU echter Kazachstan’s grootste algemene handelspartner. In februari 2024 prees de Kazachse onderminister van Buitenlandse Zaken Roman Vassilenko de EU als ‘de grootste handels- en investeringspartner voor Kazachstan, goed voor ongeveer 40 procent van de buitenlandse handel van het land en 45 procent van de aangetrokken investeringen sinds 2005’. Brussel en Astana kijken ook naar een verdieping van hun energiesamenwerking, waarbij Kazachstan meer energiebronnen moet leveren aan de EU.

Kazachstan streeft er ook naar om in 2032 jaarlijks 2 miljoen ton groene waterstof te produceren, waardoor het een belangrijke speler op de markt zou worden. In 2022 tekende Kazachstan een $50 miljard deal met de Duitse energiegroep Svevind om een van de grootste groene waterstoffabrieken ter wereld te bouwen die Europa bevoorraadt.

Door middel van initiatieven zoals de C5+1 en de B5+1, platforms die de Amerikaanse samenwerking met Centraal-Aziatische landen bevorderen, heeft Washington ook in toenemende mate geprobeerd zich in te laten met de regio, en met Kazachstan in het bijzonder. Met een totale investering van $19,4 miljard, staat de VS op de tweede plaats wat betreft buitenlandse investeringen in de afgelopen vijf jaar. Een drijvende kracht achter deze betrokkenheid zijn de enorme onaangeboorde reserves van zeldzame aardmetalen in Kazachstan. Nu Brussel een ‘strategisch partnerschap met Astana heeft gesloten over grondstoffen, batterijen en hernieuwbare waterstof’, heeft deze stormloop op REE’s de VS ook tegenover de EU geplaatst, die in de VS steeds meer wordt gezien als iemand die ‘zijn eigen ding wil doen‘.

Gezien het gedeelde Sovjetverleden en de uitgestrekte gemeenschappelijke grens van 7.600 kilometer blijft Rusland van enorm belang voor Kazachstan. In 2023 bedroeg de handelsomzet met Rusland 26 miljard dollar, hoewel dit een daling van 3,7% ten opzichte van het voorgaande jaar betekende. Terwijl het de banden onderhoudt, heeft Kazachstan zich echter consequent gedistantieerd van de oorlog van Rusland in Oekraïne, met de autoriteiten die rallies tegen de invasie toestaan. Zelfs bij de dood van Alexei Navalny – historisch gezien geen vriend van Centraal-Azië – werden geïmproviseerde gedenktekens opgericht.

Sommige westerse experts hebben de relatie van Kazachstan met Rusland gekarakteriseerd als beladen en zelfs bepaald door ‘multi-generationeel trauma‘. Anderen, echter, hebben beweerd dat de Russische invloed blijft groeien, verwijzend naar de controle van Rusland over het Kaspische Pijplijn Consortium en 25 procent van Kazachstan’s uraniumproductie. In het algemeen lijkt het erop dat Kazachstan afstand probeert te nemen van Rusland zonder het machtigere buurland te provoceren. In veel opzichten spreekt deze controverse over de baan van Kazachstan tot de effectiviteit van Tokajevs multi-vector buitenlands beleid, een aanpak die niet is gebaseerd op het kiezen van een kant, maar op het maximaliseren van de potentiële voordelen voor de natie.

Uzbekistan

Vóór de inval van Rusland in Oekraïne waren de betrekkingen tussen de EU en Oezbekistan beperkt: de EU richtte pas in 2011 een delegatie op in Tasjkent. De oorlog heeft echter nieuwe impetus voor samenwerking opgeleverd, waarbij Oezbekistan graag een stabiele groei veilig wil stellen en een pad wil smeden voor integratie in het mondiale economische landschap. Met dit in gedachten heeft de regering van president Mirziyoyev de internationale sancties tegen Rusland opgevolgd en een statement ter ondersteuning van de ’territoriale integriteit van Oekraïne’, waarbij de rechtbank zelfs zover ging dat veroordeling van een burger die zich had aangesloten bij Russische troepen die in Oekraïne vechten.

Oezbekistan is geen lid van de door Rusland geleide Organisatie van het Collectieve Veiligheidsverdrag (CSTO), noch van de Euraziatische Economische Unie, en sinds het begin van het conflict is Tasjkent actief bezig geweest met het ‘aanhalen van de banden met Azerbaijan en Turkije” terwijl het nieuwe handelsroutes zoekt. Maar het enorme energietekort van Oezbekistan (dat is veranderd van een gasexporteur in een gasimporteur vanwege de toenemende binnenlandse vraag) brengt het land in een hachelijke positie. Met  Russisch aardgas dat via Kazachstan naar Oezbekistan zal worden vervoerd en dat tegen 2026 zal zijn gestegen van drie naar 11 miljard kubieke meter, zal Moskou aanzienlijke invloed blijven uitoefenen. Afgezien van energie heeft Oezbekistan echter enorme reserves van talrijke grondstoffen, waaronder zilver, titanium, lithium, koper en uranium.

Surpass Rusland, China is nu de grootste handelspartner van Oezbekistan vanaf 2023, met de handel tussen de twee  stijgt met een factor 1,5 tot meer dan $13,7 miljard, of ruwweg 22 procent van de totale omzet. Een langlopend spoorwegproject dat Oezbekistan met China verbindt, lijkt echter aan momentum te verliezen. Er moet ook worden opgemerkt dat dit een zeer ongelijke relatie blijft, met Oezbeekse export goed voor slechts  $1,6 miljard van het totale cijfer.

De economische vooruitzichten van Oezbekistan zijn niettemin geleidelijk verbeterd, en in oktober 2023 bereikte de EU een overeenkomst bevestigend dat het land zou toetreden tot het Kritieke Grondstoffen Forum. In april 2024 ondertekende Tasjkent een Memorandum of Understanding met de EU, hoewel sceptici het document hebben beschreven als een ‘lijst met mogelijkheden voor samenwerking zonder garantie van follow-up’. In mei 2024 ondertekenden Oezbekistan, Kazachstan en Azerbeidzjan ook een Memorandum of Cooperation over de integratie van hun elektriciteitssystemen om groene energie te produceren voor export naar Europa. In dit stadium blijft de overeenkomst echter niet veel meer dan een overeenkomst om de mogelijkheden te verkennen.

Oezbekistan heeft de VS ook actief het hof gemaakt, met de handel tussen de twee naties op een gestaag opwaarts traject. Een ingrijpend programma van privatisering van staatsbedrijven en eigendommen komt in een stroomversnelling, terwijl in Washington, heeft Oezbekistan zich enthousiast getoond om het tempo van de hervormingen en anti-corruptiemaatregelen op te voeren, en is het van plan om de belastingdruk op buitenlandse investeerders te verlichten.

Met zijn begrotingstekort uitdijend, kan Oezbekistan worden gekarakteriseerd als een land met een multi-vector buitenlands beleid en actief op zoek naar nieuwe partners.

Tajikistan

De betrekkingen tussen Tadzjikistan en de EU gaan de goede kant op, zoals blijkt uit de lopende onderhandelingen tussen de partijen over de uitgebreide partnerschaps- en samenwerkingsovereenkomst (EPCA), die naar eigen zeggen het partnerschap tussen de EU en Tadzjikistan naar een hoger niveau zal tillen. Op 16 januari 2024 bracht Margaritis Schinas, vicevoorzitter van de Europese Commissie, een officieel bezoek aan Tadzjikistan. officieel bezoek aan Tadzjikistan. In Dushanbe had hij een ontmoeting met de Tadzjiekse premier Qohir Rasoulzoda en andere hoge ambtenaren.

De voortdurende besprekingen van de EU met de Tadzjiekse leiders zijn gericht op connectiviteitskwesties  in het kader van de Global Gateway-strategie, met gesprekken over vervoer, digitale connectiviteit en de water-energie-nexus. Onderwerpen zoals het investeringspotentieel van Tadzjikistan, klimaatverandering en bedreigingen van de veiligheid – inclusief de strijd tegen terrorisme – komen ook aan bod.

Er zijn echter ook tekenen dat de EU meer aandacht besteedt aan de toestand van het maatschappelijk middenveld in Tadzjikistan. In januari 2024 heeft het Europees Parlement een resolutie over de mensenrechten in het land aangenomen, waarin het voortdurende optreden tegen critici van de regering, mensenrechtenactivisten en onafhankelijke advocaten wordt veroordeeld, evenals het sluiten van onafhankelijke media en websites.

Het massamedialandschap in Tadzjikistan wordt voor het overgrote deel gecontroleerd door de staat. Dit wordt onderstreept door het feit dat het land in 2024 twee plaatsen is gezakt op de World Press Freedom Index, naar 155 van de 180 landen. Er zijn nu nog maar twee onafhankelijke media over: het particuliere persbureau Asia-Plus en het in Praag gevestigde Radio Ozodi, de lokale dienst van het door het Amerikaanse Congres gefinancierde Radio Free Europe/Radio Liberty. Beide hebben regelmatig te maken met pesterijen en bedreigingen.

In de nasleep van de terreuraanslag in het Crocus Stadhuis in Moskou, toen vier Tajik verdachten gelieerd aan ISIS-K werden gearresteerd voor de moord op een gemelde 145 mensen, zijn er zeldzame scheuren ontstaan in de relatie tussen Tadzjikistan en Rusland. De minister van Buitenlandse Zaken van Tadzjikistan veroordeelde de ‘marteling’ van de Tadzjiekse verdachten van de gruweldaad in Moskou en drong aan op de noodzaak van een ‘grondig onderzoek en een eerlijk proces’.

Tussen haakjes, Moskou heeft stappen ondernomen om de ‘beproefde alliantie’ tussen de twee landen te behouden, Rusland is niet langer een toegankelijke bestemming voor Tadzjiekse gastarbeiders, van wie ongeveer een derde van de economie van Tadzjikistan ($2,5 miljard in 2023) afhankelijk is. Te midden van berichten dat Tadzjiekse burgers sinds de aanval worden uitgekozen voor mishandeling, heeft de regering van Tadzjikistan  haar onderdanen opgeroepen om tijdelijk af te zien van reizen naar Rusland “tenzij het absoluut noodzakelijk is”.

Desondanks zijn de belangen van Tadzjikistan nog steeds sterk afhankelijk van de samenwerking met Rusland. Het land maakt bijvoorbeeld nog steeds gebruik van Russisch militair personeel om zijn leger te trainen. In 2024 zullen officieren van de Russische 201ste basis in Tadzjikistan volgens het Russische ministerie van Defensie  1000 leden van de Tadzjiekse strijdkrachten trainen.

Kirgizië

In Kirgizië wordt de strengere controle op NGO’s die door het buitenland worden gefinancierd als onderdeel van een voorgestelde, door Rusland beïnvloede ‘wet op buitenlandse agenten‘ in veel delen gezien als een stap terug op het gebied van democratie. De wet heeft ertoe geleid dat de door George Soros gefinancierde Open Society Foundation heeft gezegd dat het zijn deuren zal sluiten in de Centraal-Aziatische natie. Sinds 1993, een jaar waarin Kirgizië in een crisis verkeerde, heeft de stichting meer dan 115 miljoen dollar in het land uitgegeven aan projecten op het gebied van onderwijs, volksgezondheid, strafrecht, watervoorziening voor plattelandsgemeenschappen en andere gebieden.

De ‘wet buitenlandse agenten’ van Kirgizië is een van de belangrijkste raakpunten van Kirgizië met de EU. In februari schreven verschillende Europese mensenrechtenorganisaties, waaronder het Noorse Helsinki Comité en Front Line Defenders in Ierland, een open brief aan de vertegenwoordigers en lidstaten van de EU, waarin ze er bij de Europese Unie op aandrongen om het maatschappelijk middenveld in Kirgizië te steunen bij het aanvechten van wat zij een ‘Russisch-geïnspireerde ontwerpwet‘ noemden.

De Europese Unie is slechts een zeer minieme handelspartner voor Kirgizië. Alleen Duitsland (dat 1,7 procent van de Kirgizische export ontvangt en 0,7 procent van de goederen die het importeert) en België (0,7 procent van de export) doen aanzienlijke hoeveelheden zaken met Kirgizië. Ter vergelijking: het land importeert meer dan 41 procent van zijn goederen uit China.

De terroristische aanslag op het Crocus City Hall muziekpodium heeft geleid tot een backlash suspicion, harassment and violence in Rusland jegens Centraal-Aziatische migranten, waaronder die uit Kirgizië. De regering van de Republiek Kirgizië heeft er bij haar burgers op aangedrongen om indien mogelijk niet naar Rusland te reizen, daarbij verwijzend naar berichten in de media over de ‘massale weigering van toegang’, en zeggende dat mensen moeten wachten totdat Rusland de strengere veiligheidsmaatregelen aan haar grenzen opheft.

De Kirgizisch-Chinese betrekkingen kennen ondertussen een vruchtbare periode. Volgens de algemene douanedienst van Kirgizië heeft het land zijn jaarlijkse export naar China meer dan verdubbeld in het eerste kwartaal van 2024 en de totale bilaterale handelsomzet bedraagt momenteel 4,5 miljard dollar per jaar. Volgens Chinese statistieken bedroeg de handelsomzet tussen de twee landen in 2023 $19,8 miljard.

Beijing en Bishkek bespreken de mogelijkheid om hun samenwerking uit te breiden op het gebied van de winning van zeldzame metalen, evenals het openen van een nieuwe luchtroute tussen Kirgiziës tweede stad Osh en Kashgar in China’s westelijke provincie Xinjiang.

Turkmenistan

Als een van de meest gesloten landen ter wereld blijft Turkmenistan een buitenbeentje, zelfs binnen de regio. Terwijl de meerderheid van Centraal-Azië op zoek is naar manieren om het toerisme en de wereldwijde betrokkenheid te vergroten, heeft Turkmenistan nog steeds een van de meest restrictieve visumregelingen ter wereld en is het even terughoudend om zijn eigen burgers te laten vertrekken.

Zoals opgemerkt door de International Trade Administration van de Verenigde Staten, zijn “betrouwbare en actuele handelsgegevens niet beschikbaar” voor Turkmenistan. Volgens cijfers van  CAREC, bedroeg de export van Turkmenistan naar China – bijna uitsluitend aardgas – in 2021 $5,63 miljard, meer dan tien keer zoveel als de op één na grootste handelspartner, Turkije. Misschien verrassend, Turkmenistan’s belangrijkste bron van invoer was Italië (vliegtuigen), gevolgd door de VS en Duitsland (tractoren).

Al vele jaren speelt Turkmenistan met de mogelijkheid van een Trans-Kaspische pijplijn voor de levering van gas aan Europa. Dit stond opnieuw op de agenda tijdens een forum dat in april in Parijs werd gehouden; op 14 mei, een overeenkomst getekend over het transport van aardgas van Turkmenistan naar Turkije via Azerbeidzjan en Georgië, met het doel om tegen 2030 extra gas in niet nader gespecificeerde volumes aan Europa te leveren.

Turkmenistan blijft ondertussen een ‘loyale partner in de regio voor Rusland’, met pro-Russische propaganda ‘die het Westen verguisd voor het steunen van Kiev en het witwassen van het imago van Moskou’.

Vooruitzichten

De inval van Rusland in Oekraïne heeft het niveau van betrokkenheid tussen de EU en Centraal-Aziatische landen aanzienlijk veranderd. De Raad van de Europese Unie’s Joint Roadmap for Deepening Ties between the EU and Central Asia, uitgebracht in oktober 2023, geeft aan dat verdere uitbreiding van de handel en samenwerking met de EU zeker is. Tegelijkertijd blijft de regio echter China het hof maken en Rusland aanpakken.

Zijn ligging en grote minerale rijkdom (in bepaalde staten) hebben de status van Centraal-Azië op het wereldtoneel verhoogd. Maar dit blijft een gevaarlijke tijd van herschikking voor de regio, een tijd vol repercussies, zowel intern als extern.