Van de groene hoofddoek naar de kettingzaag: wat is er gebeurd in Argentinië, het symbool van de vierde feministische golf, waar nu een vrouwenhater regeert?
30 december 2020. Duizenden vrouwen overspoelen het Congresplein in Buenos Aires. Het Huis heeft zojuist de zwaar bevochten abortuswet aangenomen en de menigte brult. Tegen die tijd was de groene sjaal om hun polsen een symbool geworden tot ver buiten Argentinië: het symbool van een feminisme dat, net als dat plein, aan beide kanten van de Atlantische Oceaan brult. Het beeld reist de wereld rond. Niemand verwacht wat er drie jaar later op precies dezelfde plek zal gebeuren. 10 december 2023. Javier Milei spreekt zijn aanhangers toe vanaf de trappen van het Congres. Hij is net beëdigd als president van Argentinië. Het plein wordt vandaag de dag ingenomen door mensen met lichtblauwe kleuren en shirts van het nationale team. Het symbool van vandaag is niet een zakdoek, maar een kettingzaag, die Milei, een ultraleider, beloofd heeft in beweging te zetten. Antifeminisme is een van zijn onbetwistbare tekenen van identiteit en die kettingzaag is het wapen waarmee je de confrontatie aangaat.
Wat is er in slechts drie jaar gebeurd dat het land dat een sleutelrol speelde in het begin van de vierde feministische golf uiteindelijk wordt geregeerd door een anarcho-kapitalist die zijn vrouwonvriendelijke discours laat zien? In een land dat in 2023 eindigde met een inflatie van 200% j-o-j gaan bijna alle antwoorden door dat cijfer heen. Er is echter een discours dat Milei’s overwinning juist aan het feminisme wil wijten. “Er is een mode in Argentinië om te zeggen dat de regering van Alberto Fernández heeft gefaald omdat ze prioriteit gaf aan vrouwenrechten en dissidentie. Dit is een verkeerde en rancuneuze opvatting. Wat er is gebeurd, heeft te maken met een diepgaande verslechtering van de levensomstandigheden,” zegt de Argentijnse journaliste Sonia Tessa.
Na de regering van Mauricio Macri, die een schuld bij het IMF opliep van meer dan 44 miljard dollar die de economie van het land diep in de problemen bracht, kwam de regering van Alberto Fernández en Cristina Fernández met de belofte van herstel. De koopkracht van het geregistreerde loon bleef echter dalen tijdens zijn ambtstermijn. “Om nog maar te zwijgen van de niet-geregistreerden en degenen die in de informele economie zitten. Met de pandemie in het midden en de moeilijkheid om beleid te formuleren tussen de verschillende sectoren van de regerende coalitie, verslechterde de politiek. De pandemie kristalliseerde een idee uit: dat de politieke sector boven de meerderheid van de bevolking stond, en Milei articuleerde zijn discours over kaste”, vervolgt Tessa. In deze context buitte Milei overigens de antifeministische retoriek van extreemrechts en haar ontkenning van structurele ongelijkheid uit met uitspraken tegen gendergeweld, de loonkloof of abortus.
Fabiana Ríos was de eerste vrouwelijke gouverneur van een regio in Argentinië. Van 2007 tot 2015 bestuurde ze Tierra de Fuego en vandaag, op 59-jarige leeftijd, is ze nog steeds feministisch activiste in een autonome organisatie. Ríos stelt dat Milei’s economische en politieke standpunten verbonden waren met sectoren die zich verzetten tegen de vooruitgang in rechten die het land al enige tijd doormaakte. “Milei verschijnt niet op een bepaald moment, hij verschijnt post-pandemisch, reagerend op de beslissingen over isolatie, en van daaruit construeert hij een idee van vrijheid vanuit een individueel perspectief en niet als een collectief recht. De nationale overheid sloot zichzelf af in plaats van zich open te stellen, ze stopte met debatteren en het was onmogelijk om te reageren op een inflatie die voortkwam uit de aangegane schuld, maar ook uit de emissies die moesten worden gedaan om de pandemische economie in stand te houden. Er is een historisch moment dat functioneel is voor een discours. In de afgelopen twintig jaar was er een constant beleid van toenemende rechten vanuit een progressief perspectief dat de meest conservatieve en reactionaire sectoren, zowel in de politiek als in het sociale en culturele leven, als een bedreiging zagen. Op dit moment vonden ze de mogelijkheid van een strategische alliantie met economische, ideologische en politieke participatie om deze triomf te behalen waar wij als feministen door geschokt zijn”, legt ze uit.
Deze vooruitgang in rechten kwam tot uiting in de wet op het gelijke huwelijk, de wet op de transidentiteit, het transarbeidsquotum, de wet op seksuele en reproductieve gezondheid die anticonceptie in openbare centra en ook uitgebreide seksuele voorlichting garandeert, pensioenen voor huisvrouwen en tot slot de wet op de vrijwillige onderbreking van zwangerschap. “Het feminisme was de beweging die de grootste invloed had op deze verworvenheden. Het was een vergissing om ze als onaantastbaar te beschouwen. Nu wordt er gediscussieerd over wat we dachten dat onbetwistbaar was, inclusief wie de kosten van de crisis moet betalen,” zegt ze. Slechts twee maanden voor de overwinning van Milei, de 36e Plurinationale Vergadering De Women, Lesbians, Transvestites, Trans, Bisexual, Intersex, Intersex and No Binaries’ Association verzamelde duizenden mensen in de stad Bariloche met de opmars van extreemrechts als belangrijkste agendapunt, maar dat laatste zetje kon de pro-Milei golf niet tegengaan.
De schok waarover Fabiana Ríos spreekt en die duidelijk gevoeld wordt onder Argentijnse feministen heeft velen tot nadenken en zelfkritiek aangezet. Er is tenminste één algemeen gedeelde conclusie: de strijd was gestreden toen ze de wet op vrijwillige zwangerschapsonderbreking kregen. Achter een gemeenschappelijk doel, abortus, stonden verschillende gevoeligheden en standpunten over veel andere kwesties. En ook veel vermoeidheid, vooral nu de economie nog krapper is geworden en dezelfde mensen die twee of drie banen hebben om rond te komen, degenen zijn die de mobilisatie moeten volhouden. Sommigen zien de ontbinding van de abortuscampagne nadat de wet was aangenomen echter als een strategische mislukking.
Een vijandig klimaat
Milei’s retoriek is al begonnen werkelijkheid te worden. Het ministerie van Vrouwen, Gender en Diversiteit is verdwenen: het wordt een subsecretariaat onder het zogenaamde ministerie van Menselijk Kapitaal, en de continuïteit van het beleid om gendergerelateerd geweld te voorkomen en aan te pakken is onzeker. Cecilia Cataldo is 40 jaar oud en is onderzoeksrechter in de stad Río Grande. “We zijn bang dat er een gebrek aan financiering zal zijn of dat wanneer het ministerie sluit, het fonds dat bestond om slachtoffers te helpen niet bij de provincies en gemeenten terecht zal komen en hen zal dwingen om maatregelen te nemen die het aantal medewerkers dat vrouwen opvangt beperken. Een slachtoffer dat begeleid wordt door de instellingen doorloopt het proces beter. Het is meestal erg moeilijk voor hen om aangifte te doen vanwege wat het inhoudt, wat vaak betekent dat ze zonder inkomen komen te zitten of geïsoleerd raken. Begeleiding is fundamenteel voor deze vrouwen om door te kunnen gaan met hun verhaal”, legt ze uit. Cataldo onderstreept de positieve effecten die het preventie- en begeleidingsbeleid heeft gehad, zowel in de rechtbanken als bijvoorbeeld op middelbare scholen, maar nu hangt alles in de lucht.
Journaliste Luciana Peker is duidelijk: “Milei heeft het antifeminisme als een banier genomen. De strategie is om de vrouwen die vochten als vijand te nemen, om mensen te vertellen dat er een aanpassing komt terwijl hij een soort wraak toont tegen feministen, alsof wij de heksen zijn die verbrand moeten worden zodat alles beter gaat”. Het anti-feministische klimaat is steeds ijler geworden en de situatie van Peker is daar een goed voorbeeld van. Ze is een emblematische feministische journaliste en schrijfster en heeft zich net voor een paar maanden teruggetrokken in Spanje nadat ze ernstige bedreigingen te verduren had gekregen die nog steeds worden onderzocht door justitie in haar land. Ze is niet de enige die bedreigingen heeft ontvangen of nu direct werkloos is in publieke media of instellingen.
“Geweld tegen publieke vrouwen is een directe strategie geweest”, zegt Luciana Peker, die kritiek heeft op het feit dat progressieve mannen gebruik hebben gemaakt van het tij van extreemrechts “om mee te doen aan dit idee dat feministische vrouwen overal de schuld van hebben”. Ze stelt dat niet alle veranderingen die Argentinië zal ondergaan zullen worden doorgevoerd door het direct intrekken van wetten, maar dat er “sluwe manieren” zullen zijn om deze bezuinigingen door te voeren, zoals het aftappen van bepaalde middelen of het schrappen van begrotingslijnen, wat in de praktijk zal betekenen dat sommige beleidslijnen zullen worden ontmanteld. De virulentie in sociale netwerken en agressieve toespraken tegen feminisme proberen, voegt ze eraan toe, de vrijheid van meningsuiting en de reactie op deze bezuinigingen te beperken.
De uitdaging
Sonia Tessa benadrukt dat de kern van de verkiezingsnederlaag van de progressieve krachten ligt in het feit dat de vorige regering “de verslechtering van de levensomstandigheden van de meerderheid van de bevolking niet heeft veranderd”, maar de sterke steun van de jongeren voor Milei kan ook te wijten zijn aan “sectoren van jonge mannen die voelden dat ze hun privileges aan het verliezen waren”. Fabiola Ríos is het ermee eens dat de nieuwe president heeft geprofiteerd van de “sterke steun van een jeugd die is opgegroeid in de democratie en misschien daarom gelooft dat rechten er altijd zijn geweest en zich niet bewust is van hoeveel levens en strijd ze hebben gekost”. “Ze worden uiteindelijk functioneel voor een autoritair en retrograde, anarcho-kapitalistisch plan, met maatregelen die op de korte, middellange en lange termijn de meest kwetsbare sectoren zullen schaden,” zegt hij.
Magui vertegenwoordigt goed de verbazing van jongere feministen. Zijn politieke ontwaken viel samen met het groene tij. Ze ging erheen met haar moeder en vrienden. Vandaag is hij 20 jaar oud en op de avond dat Javier Milei de verkiezingen won, barstte hij in tranen uit. “Sinds juni 2018, toen ik mijn eerste mars liep, was ik geschokt. Ik denk dat als iedereen ging, hetzelfde met hen zou gebeuren. Het zien van zoveel vrouwen uit verschillende realiteiten die samen strijden voor hetzelfde doel opende mijn hoofd en ik weet zeker dat het de manier waarop ik kijk en denk over veel dingen heeft veranderd. Het zette me op scherp. Daarom was het zo moeilijk voor me om te begrijpen dat iedereen om me heen op deze president heeft gestemd. Is er dan niemand die zich kan vinden in de patriarchale maatregelen die deze man voorstelt? De jonge vrouw is nog steeds aangedaan als ze ziet hoe mensen om haar heen, ook in progressieve families, uiteindelijk op Milei stemden.
Sonia Tessa relativeert: “Niet de hele bevolking was feministisch, alleen omdat de feministische beweging sterk gemobiliseerd was, en niet de hele bevolking is nu anti-feministisch. Deze overwinning ging niet over ons, maar we kunnen ook niet stoppen aan ons te denken. Deze mensen komen voor wraak, maar we moeten duidelijk maken dat de stembussen hen daarvoor geen legitimatie hebben gegeven. Er zijn conservatieve sectoren die altijd tegen onze rechten hebben gehandeld en nu zijn ze niet alleen machtig, maar zitten ze ook aan de top van de staatsstructuur. En er komt nog een uitdaging aan: er wordt een schokkend beleid toegepast dat opnieuw een immense inkomensoverdracht genereert van een zeer verarmde en onzekere bevolking naar de bedrijven, en we zullen moeten zien hoe het Argentijnse volk dit accepteert of bestrijdt. En hoe feminismen stelling zullen nemen.
