Europese verkiezingen: de kleine bruine golf

Op de verkiezingsavond die door het Europees Parlement werd georganiseerd, had elke fractie een zaal om de resultaten te volgen, de pers te ontmoeten (meer dan 1000 journalisten waren geaccrediteerd) en bezoekers te verwelkomen. De zaal waar de stemming het vrolijkst was, was niet die van de Europese Volkspartij (EVP, conservatief), die met een sterke eerste plaats uit de verkiezingen kwam. Het was ook niet de eurosceptische ECR-fractie (Europese Conservatieven en Hervormers), die ook enige vooruitgang boekte. Paradoxaal genoeg waren het de Groenen, die de ergste tegenslag kregen op EU-niveau.

De Groenen waren, naast de Liberalen, de grote verliezers bij de Europese verkiezingen van 6-9 juni (waarvan de uitslagen op het moment van publicatie nog voorlopig zijn). De winnaars waren partijen variërend van rechts tot ver rechts.

Was er een "bruine" (of "zwarte") golf? De door velen gevreesde golf lijkt alleen Frankrijk, Duitsland, Italië en Oostenrijk te hebben getroffen. Er was geen sprake van een golf in Midden- en Oost-Europa, waar "partijen die een pro-Russisch verhaal verspreiden toch een aanzienlijk aantal zetels wonnen", zoals Visegrad Insight opmerkt. In de Scandinavische landen lijkt de populistische golf voor de verkiezingen zijn hoogtepunt te hebben bereikt en was er in plaats daarvan een bescheiden opleving van links.

Opgemerkt moet worden dat de zegevierende extreemrechtse partijen van Italië en Frankrijk (in het Europees Parlement aangesloten bij respectievelijk ECR en de Identity and Democracy group, ID) in 2019 al eerste waren geworden. In elk geval halen radicaal-rechtse partijen nu ongeveer 21% van de stemmen in heel Europa, en ongeveer een kwart van de zetels in het Europees Parlement. In totaal verbeterden deze partijen hun score met iets minder dan 2 procentpunten tussen 2019 en 2024.

Dit cijfer omvat niet een aantal onafhankelijke leden van het Europees Parlement. Op basis van de resultaten van eerdere verkiezingen zal extreem rechts waarschijnlijk tweederde van hun zetels voor zijn rekening nemen, terwijl de rest naar extreem links gaat.

Dit alles prompt de Italiaanse econoom Alberto Alemanno opmerking over X dat,

"In tegenstelling tot de verwachtingen hebben deze EU-verkiezingen de EU NIET weggegeven aan extreem-rechts. [In plaats daarvan houdt de pro-EU meerderheid - die de EU de afgelopen 50 jaar historisch heeft geleid - stand."

De Italiaanse politicoloog Nathalie Tocci vatte de situatie samen met een bekende zin uit het boek "Il Gattopardo" van Tommasi di Lampedusa:

"[De Europese verkiezingen hebben] de rechtse golf bevestigd & ongeldig gemaakt. Bevestigd in Frankrijk en Duitsland, maar ongeldig gemaakt in veel andere lidstaten. Zelfs in Italië deed Fratelli d'Italia [de partij van premier Giorgia Meloni] het goed, maar veel slechter dan de [extreem-rechtse] Lega in 2019. Op EU-niveau verandert er van alles zodat er niets verandert, maar met de enorme uitdagingen voor de boeg is het al erg genoeg."

In veel andere landen - België, Tsjechië, Denemarken, Finland, Griekenland, Hongarije, Nederland, Polen, Roemenië en Zweden - lijken extreemrechtse partijen ondermaats te hebben gepresteerd. Zoals de Nederlandse specialist Cas Muddeop X opmerkt, was de sterke opkomst van radicaal rechts vooral te danken aan de prestaties in Duitsland, Frankrijk en Italië, en "was het ondervertegenwoordigd op EU-niveau naar 2024-normen". Dat gezegd hebbende, voegt hij eraan toe, "extreem rechts is veel groter dan het zou moeten zijn", en dat terwijl het "de politieke strijd over immigratie grotendeels heeft gewonnen [en] debatten over de Europese Green Deal en gender/seksualiteit heeft doorgedrukt".

Volgens Cas Mudde is "de "Democracy Doom"-hype onjuist en nutteloos". Niettemin:

"De partijen die beweren liberaal-democraten te zijn, hebben alle macht in handen. We moeten ze niet laten wegkomen door te zeggen dat 'de mensen' een extreemrechts beleid willen of dat ze 'geen keuze hebben'. [...] Het onder druk zetten van liberaal-democratische partijen, weg van [extreem] rechts, is gebaat bij realistische in plaats van sensationele analyses en berichtgeving".

In deze context zijn alle ogen gericht op de EVP, de spil van het Europees Parlement. Zal zij de sirenenzang van radicaal rechts kunnen weerstaan?

In zijn bijdrage aan een round-up van analyses voor The Guardian, stelt Mudde dat "de EVP de hoofdpunten en kaders van extreemrechts in haar campagne heeft overgenomen en rechtser zal regeren dan voorheen - met of zonder de hulp van het verdeelde extreemrechts". Maar hij wijst er ook op dat extreem rechts "niet 'het volk' vertegenwoordigt. In feite vertegenwoordigt het slechts een minderheid van de Europese volkeren. Bovendien verwerpen veel meer Europeanen extreem-rechtse partijen en beleid".

In een interview met het Vlaamse dagblad De Morgen merkt de Nederlandse politicoloog Léonie de Jonge op dat,

"Het lijkt misschien alsof we getuige zijn van een enorme verschuiving naar rechts, maar in de afgelopen 30 jaar heeft de opkomst en normalisering van extreem-rechts denken zich in alle EU-lidstaten voortgezet".

De Jonge gelooft dat het succes van het Vlaams Belang in Vlaanderen een belangrijke factor was in deze trend. Ze merkt op dat de Vlaams-nationalistische partij "een van de oudste radicaal-rechtse partijen in Europa is, samen met de FPÖ in Oostenrijk en het Rassemblement National in Frankrijk [en] de afgelopen jaren hard heeft gewerkt aan haar interne organisatie".

Naast de rechtse trend die al aan de gang is in de EU-beleidsvorming, zal vooral de ondergang van de Groenen belangrijke gevolgen hebben voor Europa, zegt Rosa Balfour, directeur van de denktank Carnegie Europe, in The Guardian. De uitvoering van de Europese Green Deal zal worden vertraagd, omdat de Groenen "niet sterk genoeg zullen zijn om zich ertegen te verzetten". Maatregelen op het gebied van burgerrechten zullen worden teruggedraaid en het migratiebeleid, "dat de afgelopen tien jaar al is vormgegeven door radicaal rechts", zal strenger worden.

Ook in The Guardian(die een uitzonderlijke berichtgeving biedt voor een krant uit een land dat geen deel meer uitmaakt van de EU) gelooft de Britse historicus en journalist Timothy Garton Ash dat,

"Er is nog steeds een grote meerderheid van de Europeanen die het beste Europa dat we ooit hebben gehad niet wil verliezen. Maar ze moeten worden gemobiliseerd, gestimuleerd en overtuigd dat de Unie echt wordt geconfronteerd met existentiële bedreigingen".

Nu de onderhandelingen over belangrijke EU-posten van start gaan, stelt hij een weg voorwaarts voor Europa voor:

"Wat we nodig hebben is een combinatie van nationale regeringen en Europese instellingen die samen zorgen voor de huisvesting die jongeren zich nu niet kunnen veroorloven, de banen, de levenskansen, de veiligheid, de groene transitie, de steun voor Oekraïne. Zal Europa wakker worden voor het te laat is?"

Een paar stukjes goed nieuws om deze recensie af te ronden:

De opkomst was de hoogste in 30 jaar. Volgens een voorlopige schatting was het 50,97%, met een hoogste opkomst van 89,9% in België (waar stemmen verplicht is) en een laagste opkomst van iets meer dan 21% in Kroatië.

Ilaria Salis, een Italiaanse extreemlinkse activiste en lerares die in Boedapest terechtstaat voor het aanvallen van neonazi-activisten en huisarrest heeft na een jaar in de gevangenis te hebben doorgebracht, werd verkozen op de lijsten van Alleanza Verdi e Sinistra, die in Italië 6,8% van de stemmen haalde. Haar zaak heeft veel sympathie gewekt onder het Italiaanse publiek. Internazionale noteert dat ze aanspraak kan maken op parlementaire immuniteit zodra haar verkiezing op 16 juli officieel wordt verklaard.

Tot slot lijkt de langverwachte Russische inmenging geen grote invloed te hebben gehad op de verkiezingen. De Russische inmenging nam vooral de vorm aan van "Doppelgänger" berichten (die die van de officiële media imiteren). De Zweedse publieke omroep SVT geeft een verklaring op basis van een analyse die is uitgevoerd (met name in Frankrijk en Duitsland) door het Russische bedrijf Bot Blocker.