‘Bevrijd Palestina’: De kreet van de volgende hirak van Tunesië?

Met een dodental dat lang de 30.000 overschrijdt, de ontheemding van 1,4 miljoen mensen en een hongersnood die wordt veroorzaakt onder een bevolking die al de gevolgen draagt van een 16-jarige blokkade, is de voortdurende oorlog van Israël in Gaza ongeëvenaard geweest in zijn niveau van geweld en vernietiging.

Ook ongeëvenaard is de omvang van de internationale uitstorting van publieke woede over wat het Internationaal Gerechtshof een 'plausibel' geval van genocide heeft genoemd. Van Jordanië en Egypte tot universiteitscampussen in de VS en Europa, hebben publieke opinies in het Midden-Oosten en over de hele wereld de verwoesting en ravage betreurd die is aangericht onder gewone Palestijnen, en de medeplichtigheid van hun regeringen in de oorlog van Israël aan de kaak gesteld.

In het culturele en politieke regionale subsysteem dat de Arabische wereld is, heeft elk land zijn 'Palestina-verhaal'. Gemeenschappelijke historische en geopolitieke ervaringen en herinneringen aan door kolonialisme onderworpen volkeren maken identificatie met Palestijnen logisch. Maar de Palestijnse zaak is ook decennialang gebruikt en misbruikt door dictators in de postkoloniale Arabische staten, en is een vast onderdeel geworden van het officiële discours en de lesprogramma's op scholen.

De Tunesiërs hebben het voortouw genomen bij demonstraties van pro-Palestijnse solidariteit in de Arabische regio. Net als andere Arabieren beschouwen Tunesiërs de Palestijnen als hun broeders en leven ze intens mee met hun strijd voor nationale zelfbeschikking.

Van onderaf gezien kennen de Tunesiërs een geschiedenis van gewapend verzet tegen de Israëlische bezetting sinds 1948, waarbij Tunesische militanten of fedayeen in de jaren zeventig en daarna betrokken waren (beschreven door Jean Genet in zijn late werk Prisoner of Love). Van bovenaf gezien is het beleid van Tunesië inzake Palestina echter vaak uit de pas gelopen met de rest van de Arabische wereld.

Historische erfenissen

Dit geldt vooral voor het gradualistische standpunt over de dekolonisatie van Palestina van Habib Bourguiba, de eerste president van het land (1957-1987). In zijn (in)beroemde toespraak in Jericho in maart 1965, pleitte Bourguiba voor 'voorlopige oplossingen' als alternatief voor het innemen van louter emotionele standpunten, die ons [Arabieren] volgens hem zouden 'veroordelen om eeuwenlang in dezelfde status te leven' - wat in het geval van de Palestijnen neerkwam op koloniale bezetting. De Tunesische president gaf de voorkeur aan het vermijden van confrontaties op het niveau van Arabische staten met Israël en was bovenal aanvankelijk voorstander van door de VN getrokken 'afscheidings'grenzen.

De toespraak werd niet goed ontvangen door mede-Arabieren, waaronder de Egyptische president Jamal Abdel Nasser, die het te gematigd vond. Achteraf gezien lijkt Bourguiba's in scène gezette aanpak van de Palestijnse bevrijding echter sterk op wat sinds de jaren negentig de 'tweestatenoplossing' wordt genoemd.

Nadat Egypte een ommezwaai had gemaakt en vrede had gesloten met Israël door middel van het door de VS tot stand gebrachte Camp David vredesverdrag van 1978-9, schortte de Arabische Liga haar lidmaatschap op en verhuisde het hoofdkwartier van de organisatie naar Tunis. Als steunbetuiging aan het Palestijnse verzet bood Tunesië ook onderdak aan de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO), geleid door Yasser Arafat, nadat deze in 1982 uit Libanon was verdreven.

Een Israëlische luchtaanval op Hammam al-Shatt, een voorstad van Tunis, in oktober 1985 doodde ten minste 50 Palestijnen (Arafat zelf ontbrak nipt) en 18 Tunesiërs, wat publieke protesten uitlokte. Drie jaar later vermoordde de Mossad Khalil Al-Wazir (bekend onder zijn nom de guerre, Abu Jihad), de architect van de eerste Palestijnse intifada, in zijn huis in Sidi Bousaid. De twee gebeurtenissen staan in het collectieve geheugen van de Tunesiërs gegrift als een directe aanval op de soevereiniteit van hun land en op het Palestijnse verzet. De aanslagen hielpen extra banden te smeden voor een gezamenlijke strijd tegen Israël.

Deze momentopnames uit de geschiedenis van Tunesië zijn veelzeggend. Ze laten zien dat, hoewel Tunesië niet op dezelfde manier relevant is voor de Palestijnse kwestie als Egypte of Syrië, die aan Israël grenzen en rechtstreeks oorlog hebben gevoerd met hun buurland, Palestina altijd centraal heeft gestaan in de Tunesische verbeelding. Het is belangrijk om hierop te wijzen, niet alleen omdat dit de plaats van Tunesië in de complexiteit van een Midden-Oostenconflict in herinnering brengt, dat is ontstaan uit Europees kolonialisme en in Israël is getransformeerd in een nieuwe vorm van kolonisatie, bezetting en oorlogsvoering, maar ook om licht te werpen op de solidariteit die in Tunesië zichtbaar is tijdens de huidige oorlog.

Tunesische solidariteit met 'vrij Palestina

Voor goede waarnemers van het Noord-Afrikaanse land is de verontwaardiging van de Tunesiërs over de oorlog van Israël tegen Gaza en de volledige steun van Amerika en Europa daarvoor geen verrassing. Volkssolidariteit (tadamun) is niet alleen zichtbaar in straatdemonstraties, maar ook in alledaagse symboliek, van de alomtegenwoordige Palestijnse vlag tot de keffiyeh die wordt gedragen door publieke figuren en mediapersoonlijkheden. In Tunesië omspant de pro-Palestijnse mobilisatie of hirak zowel de maatschappij als de staat, het burgerlijke en het politieke.

Hoewel het gaat om een internationale politieke crisis, hebben de publieke kreten onvermijdelijk een binnenlandse politieke betekenis. De steun voor Palestina is de meest aanhoudende uiting van politiek verzet van onderop geworden sinds de revolutie van 2011 die de langdurige dictator Ben Ali van de troon stootte. Een dergelijk fenomeen heeft gevolgen voor een land dat sinds juli 2021 een dramatisch (en ontmoedigend) proces van democratische achteruitgang doormaakt.

De pro-Palestijnse mobilisatie in Tunesië is gelaagd en komt tot uiting in verschillende sociaal-politieke groeperingen binnen de samenleving. Door deze gelaagdheid te ontleden, kunnen we een volledig beeld schetsen van de publieke opinie in het land.

Voetbal en jeugd

Ten eerste is er het jongeren cohort dat niet is aangesloten bij vakbonden, het studentensyndicalisme, politieke partijen of het georganiseerde maatschappelijk middenveld. De Tunesische jeugd is een goede barometer voor de huidige en toekomstige publieke opinie, omdat hun standpunt niet voortkomt uit ideologie of politieke calculus.

Een van de eerste uitingen van solidariteit van jongeren met Palestina sinds 7 oktober 2023 waren optredens van voetbalfans. Vooral ultra's beweren afstand te nemen van de politiek, maar niet als het om Palestina gaat. Bij een wedstrijd van Club Africain eind oktober 2023 choreografeerden de ultra's een tifo spektakel ter ondersteuning van het Palestijnse verzet. Het was een van de eerste in zijn soort in de Arabische regio en vond navolging in Marokko, Egypte, Algerije en elders. De sfeer was kenmerkend feestelijk. Op de achtergrond klonken nationalistische Palestijnse liederen, fans en toeschouwers klapten en scandeerden en op de tribunes wapperden talloze Palestijnse vlaggen. Op een groot zwart-wit spandoek stond in het Engels: 'We Stand with Palestine: Verzet tot de overwinning'.

Weken later, nadat het moordende geweld zijn gruwelijke tol had geëist van de levens van duizenden Palestijnen, zwaaiden de ultras van Club Africain met een banner ter ere van de 6405 kinderen die tot dan toe door Israël waren gedood. In een land waar jongeren in toenemende mate gedepolitiseerd zijn, onderstreept deze uiting van sympathie onder voetbalfans hoe vanzelfsprekend steun voor Palestina is in Tunesië.

Syndicalistische organisaties

Tunesische syndicalisten, zowel vakbonds- als studentensyndicalisten, hebben zich in het verleden altijd achter de Palestijnse zaak geschaard. Deze keer is het niet anders. De Tunesische Algemene Arbeidersvakbond (UGTT), de grootste vakbond van het land, heeft de mobilisatie en organisatie van solidariteitsprotesten geleid. Met haar enorme nationale achterban en goed geoliede organisatorische machinerie is de UGTT al lange tijd de aangewezen instantie om het protest te coördineren.

Een verklaring die op 10 oktober 2023 op de de Facebookpagina van de Unie werd gepubliceerd door de secretaris-generaal van de UGTT, Noureddine Tabboubi, zette de toon. Tabboubi riep leden op om 'ons Arabische volk in Palestina te steunen tegen de brute zionistische agressie' door deel te nemen aan een protestmars op 12 oktober van het UGTT-hoofdkwartier in Belvedere naar het centrum van Tunis. Tabboubi bevestigde hoe oncontroversieel steun voor het Palestijnse verzet is binnen het spectrum van de vaak geïdeologiseerde burgermaatschappij en ondertekende zijn verklaring met 'glorie aan het verzet en eeuwigheid voor de martelaren van ons volk'.

Let hier op de toon van collectief eigenaarschap van de Palestijnse zaak. De UGTT beweegt zich snel en handig en is het meest prominente hoofd van het Nationaal Comité voor Steun aan het Verzet in Palestina. Het comité bestaat uit een aantal partijdige en burgerlijke krachten, waaronder linkse en pan-Arabische partijen (WATAD en El Chaab), de Nationale Orde van Tunesische Advocaten, de Tunesische Liga voor de Mensenrechten, het Tunesische Forum voor Economische en Sociale Rechten en de Tunesische Vereniging van Democratische Vrouwen.

Binnen en buiten het Nationaal Comité heeft de UGTT effectief een beroep gedaan op haar achterban in alle sectoren en regio's om deel te nemen aan solidariteitsactiviteiten voor Palestina, waaronder protesten en geldinzamelingen voor humanitaire hulp aan Gaza (leden werden aangemoedigd om het equivalent van een dagloon te doneren). De UGTT heeft ook culturele activiteiten georganiseerd met als titel 'Palestina is onze zaak' op 10 november 2023. Deze evenementen zijn gelegenheden voor politiek engagement en om leden en het bredere publiek te informeren over de betrokkenheid van de Unie bij wat al tientallen jaren de meest prominente politieke kwestie en het meest conflict in de regio is.

Op 15 januari 2024 ontving de UGTT ambtenaren van Hamas in Tunis om te praten over "de bereidheid van de vakbond om zich samen met haar partners in te zetten voor humanitaire initiatieven ter ondersteuning van het Palestijnse volk om hun lijden en [de gevolgen van] de aanvallen van de zionistische vijand te verzachten". De UGTT, als vakbond die behoort tot het Mondiale Zuiden, bekijkt Hamas in de context van de strijd voor dekolonisatie en bevrijding. De erfenis van de antikoloniale geschiedenis blijft sterk. Naast ons werden de Fransen verslagen in een bloedige guerrillaoorlog zonder welke Algerije in 1962 niet onafhankelijk zou zijn geworden. Het waren dezelfde Franse kolonisatoren die in 1952 een van de grondleggers van de UGTT vermoordden, Farhat Hached. Door te sympathiseren met Hamas, stemt de machtige linkse vakbond van Tunesië haar eigen standpunt af op dat van haar achterban.

Samen met andere politieke krachten in Tunesië beschouwt de UGTT de afwijzing van geweld door het Palestijnse verzet door westerse democratieën als simplistisch. Als onderdeel van het maatschappelijk middenveld 'Nobel Kwartet' van 2015, werden de democratische geloofsbrieven van de UGTT bewezen tijdens de processen van institutionele opbouw en dialoog die leidden tot de goedkeuring van de grondwet van 2014. Maar voor de UGTT heeft de westerse steun voor Israël in de eerste maanden van de oorlog het Europese standpunt over democratische normen en mensenrechten uitgehold.

Studenten

Het studentensyndicalisme was de afgelopen negen maanden ook sterk aanwezig in de hirak voor Palestina in Tunesië. De Tunesische studentenbeweging weerspiegelt van oudsher de organisatorische structuur en het mobilisatievermogen van de UGTT binnen de universiteit, met de Algemene Unie van Tunesische Studenten (UGET) en de Tunesische Algemene Unie van Studenten (UGTE) die het studentenactivisme omkaderen, zoals ze dat bij talloze eerdere gelegenheden in de postkoloniale geschiedenis van Tunesië hebben gedaan.

Begin mei 2024 richtten studenten journalistiek aan het Instituut voor Pers- en Informatiewetenschappen (IPSI) van de Universiteit van Manouba het zogenaamde Shireen Abu Akleh-kamp op, genoemd naar de Aljazeera-journalist die in 2022 werd neergeschoten door Israëlische troepen tijdens een reportage in Jenin. Niet anders dan de eis van Amerikaanse studenten dat hun universiteiten zich moeten distantiëren van bedrijven die banden hebben met Israël, drongen IPSI-studenten erop aan dat de instelling haar banden met de Duitse Konrad-Adenauer-Stiftung zou verbreken vanwege haar pro-Israëlische verklaringen in oktober 2023. Maar in tegenstelling tot hun Amerikaanse tegenhangers was hun standpunt verenigbaar met dat van beleidsmakers, beleidselites en bestuurders, en de Manouba-studenten slaagden erin om de leiding van ISPI te overtuigen om de relatie met de Duitse stichting te beëindigen.

Deze episode illustreert niet alleen de solidariteit van de Tunesiërs met de Palestijnen, maar ook hun verdediging van buitenlandse regeringen die de Israëlische, wat de Tunesiërs - net als veel Arabieren - beschouwen als de genocide (ibadah) in Gaza, mogelijk maken. Op de Tunesische Boekenbeurs eind april protesteerden aanwezigen bijvoorbeeld tegen de deelname van de Italiaanse ambassadeur, waarbij ze 'Italië is fascistisch!' en 'Vrijheid voor Palestina' scandeerden, totdat de ambassadeur naar buiten werd begeleid. Het Nationaal Comité voor Steun aan het Verzet in Palestina heeft ook opgeroepen tot uitwijzing van de Amerikaanse en Franse ambassadeurs.

Feministen en vrouwenrechtenactivisten

Onderdeel van het maatschappelijk middenveld in Tunesië zijn feministische en vrouwenorganisaties die zich hebben aangesloten bij door de coalitie gecoördineerde protesten voor Palestina. Ze hebben de oorlog van Israël tegen Gaza veroordeeld vanuit het perspectief van 'vrouwenervaringen' en hebben geprobeerd hun solidariteit op creatieve manieren tot uitdrukking te brengen. Op 25 november organiseerden vrouwen ook een stil 'protest dat ze 'Place your heart on my heart, my mother (dear)' noemden. De naam kwam van de woorden van een verdrietige moeder in Gaza die, toen ze haar gedode dochter tegenkwam, erop stond dat ze haar kind nog een laatste keer vasthield. De protestmars in de hoofdstad was bedoeld om een 'treurige stilte' tentoon te stellen, aldus een van de organisatoren; vrouwen, zei ze, hadden het gevoel dat ze 'wilden schreeuwen' maar hulpeloos waren om de oorlog te stoppen.

Tijdens een evenement dat deel uitmaakte van de '16 dagen van activisme tegen gendergerelateerd geweld' van de VN in november 2023, onderstreepte de Tunesische Vereniging van Democratische Vrouwen de parallellen tussen huiselijk geweld en geweld in oorlogstijd - wat feministische theoretici het continuüm van geweld noemen. Net als vrouwen elders in de regio en over de hele wereld zijn sommige vrouwen in Tunesië het slachtoffer van fysiek geweld door hun echtgenoten; maar in Gaza zijn alle vrouwen op dit moment het slachtoffer van genocidaal geweld. Een Palestijnse feministische activistische gast herhaalde deze boodschap en juichte het feit toe dat zusteractivisten in Tunesië beter gesitueerd zijn dan die in sommige andere landen in de regio (misschien met minder luidruchtige burgermaatschappijen) om de boodschap van solidariteit uit te dragen.

Op Internationale Vrouwendag 2024 gaf de UGTT een verklaring uit waarin de humanitaire benarde situatie van Palestijnse burgers werd benadrukt. Het begon met het betreuren van de benarde situatie van vrouwen en kinderen in Palestina, die 70% uitmaken van de mensen die door Israël zijn gedood in het woedende conflict. De 'geloofwaardigheid' van internationale overeenkomsten die bedoeld zijn om kwetsbare vrouwen en kinderen te beschermen was twijfelachtig, aldus de verklaring, die verder ging met te zeggen dat het falen van staten en regeringen die zichzelf als vaandeldragers van mensenrechten beschouwen om Palestijnse vrouwen en kinderen te beschermen een 'morele crisis' had veroorzaakt.

Voor feministen en vrouwenrechtenactivisten, zoals deze verklaring impliceert, is de brute oorlog in Gaza niet alleen een belediging van de mensenrechtennormen in het algemeen, maar van de rechten van vrouwen en kinderen in het bijzonder; Israël, zo stellen zij, heeft een hele samenleving genderschade toegebracht. Nu gendergelijkheid en empowerment van vrouwen wereldwijde maatstaven zijn geworden voor respect voor mensenrechten en algemeen welzijn, maakt de weigering van het Westen om deze schade zelfs maar te erkennen, laat staan te elimineren, veel van zijn mensenrechtendiscours problematisch, zo stellen Tunesische feministen.

Media en cultuur

Protest en publieke verklaringen zijn niet de enige maatstaven voor de Tunesische houding ten opzichte van Palestina. Solidariteit komt tot uiting in de media en cultuur, zowel vanuit de staat als vanuit de samenleving. Na 7 oktober werden Tunesische radio, televisie, gedrukte media en internetplatforms overspoeld met nieuwsberichten, opinies en analyses, net als in de meeste andere landen in de regio en zelfs de wereld.

Negen maanden later is de berichtgeving niet meer volledig gericht op Gaza. Maar van de semi-officiële Al-Watania TV tot radio in privébezit zoals Mosaique FM en de gedrukte en online Assabah, verschijnen nog steeds zeer regelmatig verhalen over Gaza en de Westelijke Jordaanoever, het Internationaal Gerechtshof, de regering-Biden en andere regionale en internationale ontwikkelingen. De algemene teneur is uitgesproken pro-Palestijns.

Ook op cultureel gebied is er veel gebeurd. Kort na het uitbreken van het geweld organiseerde het ministerie van Cultuur een concert 'in solidariteit met het Palestijnse volk'. Het evenement, waar liederen uit de Palestijnse folklore ten gehore werden gebracht, omvatte optredens van de Jordaanse zangeres Macadi Nahhas en de Tunesische Lotfi Bouchnak, samen met het Tunesisch Symfonieorkest. De opbrengst ging naar Gaza via de Tunesische Rode Halve Maan.

In een onlangs uitgebracht lied gewijd aan Palestina, getiteld 'O My Nation' (Wa Ummatah), beklaagt Bouchnak zich over de 'luchtspiegeling' van de westerse mensenrechten, die bloedvergieten tegen Palestijnen en het Arabische volk mogelijk maken. Hij windt er geen doekjes om en richt zijn poëtische en muzikale woede meer op het Westen dan op Israël: "En het Westen geeft de bezetter een kanon, zodat het kinderen en vrouwen doodt. Toch eindigt het lied met een uitdagende noot. In de hartslag van de mensen blijft een doel' - de bevrijding van Palestina, waarvan Bouchnak voorspelt dat het de aanzet zal geven tot een Arabische 'vernieuwing'.

Muziek boort diepe emotionele investeringen in en affectieve reacties op de zoektocht naar Palestijnse emancipatie aan - wellicht een echo van de eigen zoektocht naar vrijheid van Tunesiërs en andere Arabieren. Naast het uiten van medeleven over gedeelde rampen en woede over onrecht, kan muziek individuen en groepen aanzetten tot actie.

Naast protesteren hebben sommige Tunesiërs zich aangesloten bij regionale en wereldwijde campagnes om buitenlandse bedrijven die zaken doen met Israël te boycotten. (Rapporten suggereren dat sommige Amerikaanse bedrijven die actief zijn in de regio, waaronder McDonald's en Starbucks, de kneep beginnen te voelen). Tunesische activisten hebben ook opgeroepen tot een boycot van onder andere de Franse supermarktketen Carrefour en het Amerikaanse Coca Cola, vaak via berichten op sociale media. Ook artiesten hebben politieke standpunten ingenomen. De beroemde Tunesische actrice Hend Sabri's nam ontslag als Goodwill Ambassadeur bij het VN Wereldvoedselprogramma uit protest tegen de 'hongersnood' in Gaza, nog voordat de VN waarschuwde voor een 'volledig door de mens veroorzaakte ramp'.

In een tijdperk van geweld en ontmenselijking is overvloedige creativiteit zichtbaar in een soort 'tegencultuur'. Hier blinkt de burgerlijke en artistieke samenleving uit. Nadat het ministerie van Cultuur het jaarlijkse Carthage Film Festival, gepland voor eind oktober 2023, had geannuleerd uit solidariteit met de Palestijnen, gingen esthetisch en politiek ingestelde jongeren aan de slag met het samenstellen van 'verzetscinema'. Films over Palestina werden getoond op de muren van openbare ruimtes, waaronder het Franse Instituut, dat kort na het uitbreken van de oorlog was bedekt met pro-Palestijnse graffiti.

Palestijnse solidariteit van onderaf lijkt het laatste woord te hebben gehad, door op ontwrichtende wijze gebruik te maken van de openbare ruimte om kunst voor het volk, door het volk te verspreiden. Niemand van ons is de zeer politieke graffiti vergeten die opdook ten tijde van de revolutie van 2011. De roep om de vrijheid van de Palestijnen verdient net zoveel aandacht als de slogan 'Tunesië is vrij' meer dan tien jaar geleden.

Politieke en partijgebonden actoren

Palestijnse solidariteit komt naar voren in de acties en woorden van verschillende sociale actoren, sommige georganiseerd, andere minder. Maar uiteindelijk zijn het geweld in Israël-Palestina en de relaties met de bondgenoten van Israël noodzakelijkerwijs ook het onderwerp van formele politiek. De president, die zichzelf ziet als garant en belichaming van 'ware democratie', bevindt zich daarom in een paradoxale positie. Terwijl de staat onder Kais Saied basisvrijheden, politiek pluralisme en het maatschappelijk middenveld beperkt, doet hij zijn uiterste best om protest en afwijkende meningen over de Palestijnse kwestie aan te moedigen.

Minstens twintig oppositiepolitici, van Rachid Ghannouchi (leider van de islamistische Ennahda) tot Ghazi Chaouachi (Democratic Current) en Abir Moussi (Free Destour Party, de aartsrivaal van Ennahda) zitten sinds juli 2021 in de gevangenis. Velen van hen zitten nog steeds in de gevangenis. Toch lijkt de president te investeren in Tunesische solidariteit met Palestina, inclusief openbare demonstraties. Saied en zijn aanhangers, zoals de El Chaab partij, maar ook zijn tegenstanders, zoals het Nationaal Heilsfront (waarvan Ennahda de belangrijkste partijcomponent is) zijn allemaal duidelijk in het veroordelen van de oorlog tegen Israël, het uiten van vernietigende kritiek op westerse landen en het verklaren van solidariteit met de Palestijnen.

Het kan zijn dat de Tunesische staat onder Saied op die manier andere kleverige politieke problemen camoufleert, zoals het grondwettelijk referendum van 2022 en de parlementsverkiezingen van 2022-23, die het grootste deel van de stemgerechtigde bevolking ofwel negeerde ofwel boycotte. De presidentsverkiezingen van dit najaar, die naar verwachting zullen uitdraaien op een overwinning van de zittende president, zullen ook een gelegenheid zijn voor kritiek op Saied.

Maar ondanks Saied's populistische aanmoediging van pro-Palestina protest, moet er één punt gemaakt worden. In een tijd van lage opkomst mobiliseren Tunesiërs zich voor Palestina. Dit is een soort 'stem' voor een politieke zaak die voor velen de moeite waard blijft en die onaangetast lijkt door de algemene politieke malaise die het land de afgelopen jaren in zijn greep heeft gehouden. De kreet 'vrij Palestina' is de bepalende slogan van de solidariteit van de Tunesiërs, waarvoor ze geen toestemming of uitnodiging nodig hebben om die te uiten, noch van de president noch van iemand anders.

Geen normalisering aan de Tunesische horizon

Na de democratische revolutie in Tunesië in 2011 heeft Palestina consequent een rol gespeeld in de (her)opbouw van een nationale identiteit. De preambule van Tunesiës (eerste en laatste) democratische grondwet van 2014 belooft steun aan 'alle rechtvaardige bevrijdingsbewegingen, waarvan de beweging voor de bevrijding van Palestina de voorhoede is'.

De specifieke vormen die deze steun zou moeten aannemen is al jaren voer voor debat in het Tunesische buitenlandse beleid. De kwestie van normalisatie met Israël is herhaaldelijk naar voren gekomen als reactie op ontwikkelingen op regionaal en internationaal niveau. De erkenning van Jeruzalem als hoofdstad van Israël door de Amerikaanse president Donald Trump in december 2017 was zo'n aanleiding. Vervolgens probeerden de partij El Chaab en het linkse Volksfront opnieuw wetgeving in te voeren die normalisatie strafbaar zou stellen, nadat een dergelijke potentiële wet was verworpen door de Nationale Grondwetgevende Vergadering (2011-2014). El Chaab en het Volksfront klaagden aan dat de regeringscoalitie, bestaande uit de nu failliete Nidaa Tounes (de partij van de toenmalige president Beji Caied Essebsi, die in 2021 overleed) en Ennahda, de wetgeving had geblokkeerd.

Jarenlang werd Ennahda ervan beschuldigd dat het het probleem van normalisatie liet schieten toen het de macht had of de macht deelde (2011-2021). De reden, volgens critici? Het beschermen van de regionale relaties van de partij of Tunesië met sommige Arabische staten en, nog belangrijker, met westerse staten die financiële en militaire vrijgevigheid schonken. Zelfs als er geen anti-normalisatiewet werd aangenomen onder het bewind, heeft Ennahda lang beschuldigingen ontkend dat het tegen zo'n politiek standpunt was. Some Ennahda members retort that Essebsi and his ministers even held up the bill back in 2017. De staatsgreep van Saied, die het parlement in 2021 bevroor en vervolgens afzette, heeft volgens dit verhaal nog een kans om zeep geholpen om een anti-normalisatie door te voeren die toen op tafel lag.

Als 'dark horse' kandidaat voor het presidentschap in 2019, was een deel van Kais Saied's brede populaire aantrekkingskracht zijn verklaarde duidelijkheid over de kwestie Palestina. Normalisatie moet worden beschouwd als 'hoogverraad' of khiyanah 'uzma, verklaarde hij in het presidentiële debat met de mediamagnaat Nabil Karoui. Saied's tegenstander, die al onder beschuldigingen van corruptie gebukt ging, werd gezien als zwak voor Israël en beschuldigd van banden met een Israëlische lobbyfirma. Saied heeft dus letterlijk naam gemaakt door op te komen voor Palestina en tegen het koloniale beleid van Israël.

De taal van de 2022 grondwet ging nog verder dan die van 2014. Alle volkeren "hebben het recht om over hun eigen lot te beslissen", aldus de preambule, "waarvan het eerste het recht is van het Palestijnse volk op hun gestolen land en de vestiging van hun staat na de bevrijding, met als hoofdstad het eervolle Jeruzalem". Saied's vermeende terugtrekkende beweging in de nasleep van de Gaza-oorlog, toen hij het wetsvoorstel tegen normalisatie blokkeerde dat werd besproken in het parlement met rubberen stempels, zou daarom zeker publieke woede oproepen. De protesten hebben tot nu toe echter weinig beleidsgevolgen gehad en Palestijnen worden nog steeds geconfronteerd met moeilijke visumvereisten, ondanks de inspanningen van sommige parlementsleden voor juli 2021.

Hoewel Ennahda zich blijft verzetten tegen de staatsgreep van Kais Saied, benadrukt het dat het geen problemen heeft met het standpunt van de president over Palestina, dat over het algemeen in overeenstemming lijkt te zijn met de publieke opinie. Dit weerhield Ennahda-leden er echter niet van om kritiek te leveren op de onthouding van Tunesië bij de eerste resolutie van de Algemene Vergadering van de VN waarin werd opgeroepen tot een staakt-het-vuren. Wat de reden ook is voor het feit dat Ennahda er in het verleden niet in is geslaagd om een anti-normalisatiewet aangenomen te krijgen die in lijn lijkt te zijn met de publieke opinie, Saied heeft zelf geen prioriteit gegeven aan het codificeren van een verbod op deze wetgeving.

De Tunesische publieke en politieke elites zijn glashelder in hun veroordeling van Israëls oorlog in Gaza en hun verwijten aan het adres van westerse regeringen, die worden gezien als degenen die Netanyahu in staat hebben gesteld een staakt-het-vuren te negeren en kritiek in eigen land. Vooral sinds de Abraham Akkoorden van 2020 gaat het debat in Tunesië niet over of normaliseren met Israël, maar over hoe een anti-normalisatie houding te garanderen. Hier staan 'grote staatsbelangen' op het spel, waarbij velen speculeren dat de internationale druk om te normaliseren niet aan Tunesië voorbij is gegaan.

Maar ondanks het steeds waarschijnlijker wordende vooruitzicht van een Saudi-Arabische normalisering, lijkt Tunesië zich hier stevig tegen te blijven verzetten. Zelfs onder Saied lijkt de politiek op hoog niveau in het land meer in lijn te zijn met de publieke opinie dan met binnenlandse aangelegenheden, zoals deelname van het volk en vertegenwoordiging in de regering, fundamentele burgerlijke en politieke vrijheden, politiek pluralisme en machtswisseling.

Vooruitzichten

De Palestijnse zaak trekt wereldwijd aan. Universitaire protesten en het harde politieoptreden van Columbia tot UCLA hebben dat aangetoond. Solidariteit met Palestina in Tunesië moet daarom gezien worden binnen deze bredere wereldwijde context. Het debat over de acties van Israël en de rol van westerse landen, vooral de VS, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, als deelnemers aan het hartverscheurende geweld dat gefilmd en live bekeken wordt over de hele wereld, beperkt zich niet tot één geografie. Het is overal. Misschien wel voor het eerst in de geschiedenis lijkt Palestina niet langer alleen een 'Arabische' of 'islamitische' kwestie te zijn, maar een wereldwijde zaak die solidariteit oproept over geografische gebieden, culturen en politieke systemen heen.

De Amerikaanse agenda voor normalisatie in de nasleep van Gaza moet een zware strijd leveren in landen als Tunesië. Het zal erg moeilijk zijn voor mensen om diplomatieke banden aan te knopen met Israël, gezien de kolossale verwoesting en de onzekerheid in de nasleep van de oorlog. Een Palestijnse staat kan alleen maar een voorwaarde zijn voor toekomstige normalisatie, welke landen dat ook willen. Tunesië is daar op dit moment niet klaar voor.

Tot slot is het misschien ironisch dat conflicten en oorlogen de publieke mobilisatie of hirak versterken. Maar wat we de afgelopen negen maanden hebben gezien, doet denken aan de protesten en revoluties van 2011. Zou het een soort 'repetitie' kunnen zijn voor de volgende Arabische Lente?

Hier is enige voorzichtigheid geboden. Sinds het begin van de Israëlische aanval op Gaza hebben westerse regeringen grote hypocrisie getoond als het gaat om het toepassen van normen van volkssoevereiniteit, internationaal recht en mensenrechten. Het Westen wordt nu in de Arabische wereld en daarbuiten gezien als medeplichtig aan genocide. Maar omdat de Euro-Amerikaanse democratieagenda zo beschadigd is, heeft de oorlog het autoritarisme in de Arabische landen versterkt. Bewegingen die opkomen voor democratisch bestuur hebben nu nog meer moeite om door te dringen tot het Arabische publiek.

Er is dus sprake van een dubbele bewapening van afwijkende meningen. De stemmen van Arabische volkeren, inclusief Tunesiërs, worden verheven tegen Israël, maar ook tegen de EU, de VS en individuele leiders ('genocide Joe'). Tegelijkertijd worden Arabische dictaturen versterkt in hun ontwikkeling naar democratische achteruitgang. Als het Westen zo hypocriet kan zijn in het naleven en beschermen van fundamentele mensenrechten, vragen mensen zich af, waarom dan ook niet het doel van democratie afschaffen?

Dit is de fout van beleidsmakers van Biden en Blinken tot Scholz en Macron. Westerse landen hebben een niet onbelangrijke rol gespeeld in wat VN Speciaal Rapporteur Francesca Albanese een 'langdurig koloniaal proces van uitwissing' in Gaza heeft genoemd, in flagrante schending van het internationaal recht. Dat de publieke stemmen die hun solidariteit betuigen met Palestina democratisch zijn, binnen en buiten westerse landen, is nog een paradox.

De Arabische wereld begint al over te hellen naar China en Rusland, de BRICS en het Mondiale Zuiden in het algemeen. Zoals altijd is de toekomst van de regio onzeker. Maar de Palestijnse zaak is een blijvertje.